 |
संतशिरोमणी श्रीमन्मथस्वामी |
परमरहस्य
अध्याय पाचवा
।। श्रीजंगमलिंगाय नम:।।
Saturday, 28 December 2013
Thursday, 26 December 2013
संतशिरोमणी श्रीमन्मथस्वामी-विरचित परमरहस्य अध्याय दुसरा
 |
| संतशिरोमणी श्रीमन्मथस्वामी |
परमरहस्य
अध्याय दुसरा
।। श्रीगणेशाय नम:। श्रीगुरुभ्यो नम:।।
प्रथम अध्यायीं गुरुस्तव। करोनि श्रोत्यां सावयव। प्राकृत भाषीं अभिनव। गुरुरूप वर्णिलें।।१।। जो साक्षात् शिवस्वरूप। जो तेजें प्रचंड प्रताप। जो वीरशैवधर्माधिप। मोक्षदायक जगतातें।।२।। आतां द्वितीय अध्यायीं साचार। तीर्थमहिमा वर्णिला फार। परिसोत श्रोते चतुर। सावध होवोनिया।।३।।
देव्युवाच-
श्रीगुरुपादतीर्थस्य सेवने qक फलं प्रभो। महिमां श्रोतुमिच्छामि कथयस्व महेश्वर।।१।।
पार्वती पुसे जी महेशा। गुरुपादतीर्थाचा महिमा कैसा। कोण फळ स्वयंप्रकाशा। निरोपा स्वामिया।।४।।
शिव उवाच-
मत्त: प्रवृत्ता वै सर्वे वेदायज्ञास्तथा क्रिया:। मद्रूपो हि जगन्मान्यो जंगम: परमो गुरु:।।२।।
शिव म्हणे वो गिरिजे। तुवां प्रश्न केला वोजे। तो आतां निरोपुं सहजें। तुझिये आवडी।।५।। क्रिया आणि वेदमंत्र। मजपासून सर्वत्र। उत्पन्न होती पवित्र। सप्तकोटी मुख्य जे।।६।। त्याची जी जीवनक्रिया। ती असे जंगम प्रिया। म्हणोनि गुरु आचार्यां। श्रेष्ठ जाणे मी देवी।।७।। क्रियाचार सतेज असतां। तेणें मंत्राची होय सिद्धता। qलगनिष्ठें मोक्ष येई हातां। क्षण न लागतां साच पैं।।८।।
qलगप्राणो गुरुर्देवि गुरो: प्राणं तु जंगम:। जंगमस्य प्रसादेन qलगप्राणं तु शांकरि।।३।।
शिव सांगे अंबेप्रति। मम प्राण गुरुमूर्ति। गुरु प्राणाची स्फूर्ति। जंगमरूपें तिष्ठतसे।।९।। तया जंगमप्राणाची व्याप्ती। प्रगट होय त्रिजगतीं। सकल व्यापार चालती। मद्इच्छेकरूनिया।।१०।। ती राहावी अखंड स्थिति। म्हणोनि निष्ठा गुरुतीर्थीं। षोडशोपचार पूजा करिती। अंतीं घेती शिवतीर्थ।।११।। एका गुरूचे पूजेंकरून। त्रयमूर्तींचें घडें अर्चन। तया श्रीगुरुqलगां व्यापून। माझें रूप असें।।१२।। गुरुपूजा करिता जाण। आधी कीजें लिंगपूजन। सवेचि स्पर्शी द्वयचरण। वरी मस्तक ठेवोनिया।।१३।। लिंगरूपीं मी साक्षात्। ब्रह्मतत्त्वीं वास करीŸ। चरलिंग तोचि वर्तत। पवित्र पावन सत्य पै।।१४।। यास्तव तीर्थ अविनाशी। श्रुतीनें वर्णिलें प्रेमेंशीं। चरणं पवित्रं विततं ऐसी। मंत्रे जाण तीर्थाचे।।१५।।
शोषणं पापपंकस्य दीपनं ज्ञानतेजस:। गुरुपादोदकं शुद्धं संसारद्रुमनाशनम्।।४।।
शंकर म्हणे वो गिरिजे। पापलक्षण चिखल जें। त्यातें शोषावया समर्थ जें। तें गुरुतीर्थ वो देवी।।१६।। तें गुरुतीर्थ विश्वासें सेविता। हृदयीं ज्ञानदीप प्रकाशे तत्त्वतां। संसारद्रुम उन्मळोनि सायुज्यता। ती लाहे वो देवी।।१७।।
देव्युवाच-
पादोदकविधि: कीदृक् कार्यं पादोदकं कथम्। तत्सर्वं कथ्यतां गुह्यं परमेश दयानिधे।।५।।
पार्वती म्हणे हे महेश। गुरुतीर्थ जें अविनाश। तें कैसें करावें विधीस। सत्य सांगा मजलागीं।।१८।।
शिव उवाच-
प्रणम्य दण्डवद्भूमौ निष्ठया परया मुदा। गुरो: संपूजयेत् पादौ गंधपुष्पाक्षतादिभि:।।६।।
शिव म्हणे वो गिरिजे। तुवां तीर्थविधि पुसिला वोजे। तो सांगेन तुज सहजें। श्रवण करी आदरें।।१९।। गुरु शिव एकाभावेन। तया उत्तम आसनीं बैसवून। साष्टांग प्रणिपात करून। आज्ञा घेईजे तीर्थासीं।।२०।। भूमि प्रणाम दंडवत् घालूनि। चरण गुरूचें निष्ठें अर्चोनि। गंधाक्षता धूपदीपें पूजोनि। तीर्थ सेविजें विश्वासें।।२१।। गुरु आज्ञा करी प्रेमें। लवलाही उठा नेमें। धूप दीप अनुपमे। पूजा कीजें त्रिविध।।२२।। सद्योजात मंत्रेंकरून। तें भस्म लावावें आपण। क्षणामाजीं नम्र होऊन। इष्टलिंगा पुजिजें।।२३।। दशांगुले चरणकमळीं। स्पर्शूनि शुद्धोदक मिळीं। भस्म लावून तये वेळी। सव्य भागीं ठेविजें।।२४।। मग कीजें लिंग ूजा। निर्जराच्या निजबीजा। पत्र पुष्प धूप राजा। अर्पितां पुण्य पैं।।२५।। महापूजा ती सर्वांगीं। अर्चूनिया शिवयोगी। अंती कीर्ति होय जगीं। पुष्पांजळी अर्पिल्या।।२६।। नैवेद्य तांबूल दक्षिणा। देईजे मौनें तत्क्षणां। पूजा सर्व उतरूनि जाणा। चरण धरिजें आवडीं।।२७।। पात्रीं प्रणव लिहूनि। मूल मंत्र अंगुष्ठस्थानीं। ईशान वस्तु म्हणोनि। ऊध्र्वकरीं दाविजें।।२८।। पूर्वी उदकें उपपात्र। ठेविलें लावून सर्व सूत्र। तेंचि घेऊनि पवित्र। तीर्थ कीजें परवस्तु।।२९।। मागे जे सांगितली श्रुति। येथें आदरें उच्चारिती। जयजयकारें गर्जती। मग सेविती तीर्थातें।।३०।। गुरुतीर्थ पात्रीं असतां। लिंगी लीन होय तत्त्वतां। मुखामाजीं प्राशन करितां। जंगम-तीर्थ साच तें।।३१।। हेंचि जाणिजे त्रिविध। दुजें असे दशविध। परि तें दश त्रिविध। होत असे अनुक्रमें।।३२।। ही परसूत्राची मूर्त। याचे कैसें सेवावें तीर्थ। म्हणे तो नोव्हे शिवभक्त। लिंगधारी वा जंगम।।३३।। तीर्थीं भेद धरितां घडे दोष। प्रसादा उच्छिष्ट पाप विशेष। जो जाणे तीर्थप्रसाद नेमास। तोचि वीरशैव जाणावा।।३४।। जें तीर्थ परमपददायक। जें होय भवभयमोचक। तया धि:कारितां महापातक। भोगी जाण अभक्त तो।।३५।। तीर्थ झालिया जाय उठून। qकवा धरून बैसे अभिमान। तो पंचमहापातकी जाण। जंगम अथवा भक्त।।३६।। जो म्हणे आणा बैसल्या ठायीं। आचारविधि नेणेंचि कांहीं। तो वीरशैवमार्गीचा नाहीं। गणवंशज नोव्हे तो।।३७।। तीर्थासी घे म्हणूं नये। कोणाहि पाचारूं नये। पाचारितां दोष होय। तो सांगता नये येथें।।३८।। दाटून म्हणे घे घे तीर्थासी। अवलिलें पाचारितां अन्यांसीं। न घेतां घे म्हणणारा दोषासी। पावे जाण तो देवी।।३९।। जो वीरशैवमार्गी पुरुष। घे म्हणणें न लगे तयास। ज्याचा तीर्थप्रसादीं विश्वास। कदाकाळीं न सोडी तो।।४०।। तीर्थाचा वस्त्रास पुसूं नये हात। भूमीं पाडूं नये किंचित्। आदरें सेवी तो जंगम भक्त। येर तो सोंग बहुरूपियाचें।।४१।। निगुरुया तीर्थ न दिजें। गुरुपुत्रासीं न वर्जिजें। qलगभक्ति सोडून अन्य देवता पुजी जे। तीर्थ न दिजें तयासीं।।४२।। ऐशिया भ्रष्टास तीर्थ देतां। तो जंगम नोव्हे सर्वथा। आशा अथवा भीड धरितां। तरी तो दोषी होय कीं।।४३।। आचारमार्गाचे ठायीं। रावरंक सारखाचि पाही। मार्ग चुकतां अग्रेसरहि। येई नीच पदासी।।४४।। मार्गें चाले तो पंचानन बोलिजे। अमार्गें वर्ते तोचि श्वान जाणिजे। वीरशैवमार्गें वर्ते तो सहजे। गुरु सर्वांसीं वो देवी।।४५।। सप्तसागरीचें जल। सृष्टीचीं तीर्र्थे सकल। परि गुरुतीर्थथेंबाचें फल। सहस्रांशें अधिक।।४६।। गुरुतीर्थबिंदूची सरी। काशी न पावे बरोबरी। मा इतराची काय थोरी। पादतीर्थापुढें वर्णावया।।४७।। काशी मेलियां मुक्ति देत। सद्भावें सेवितां श्रीगुरुतीर्थ। तो सहज होय जीवन्मुक्त। तीर्थमाहात्म्य ऐसें हें।।४८।। गंगातीर्थीं एक अवगुण। खोलीं जातां जाय बुडोन। गुरुतीर्थ न बुडवी म्हणोन। तरोनि जाती कैलासीं।।४९।। द्वादश लिंगां करितां परिक्रमा। परि गुरुतीर्थाचा नये महिमा। जेणें पाविजें स्वयें परब्रह्मा। त्याची सरी कोण करी।।५०।। तीर्थावीण बांधितां लिंग। तरी तो पाषाणचि चांग। जया तीर्थाचें न लागे अंग। तरी तो लिंगचि नोव्हे।।५१।। तीर्थाविणें लिंग तो पाषाण। तीर्थ असे लिंगाचें जीवन। त्याविना नसें लिंगासीं चैतन्य। लिंग प्रेतासमान तें।।५२।। तीर्थाविण लिंग अकारण। तीर्थाविण भक्ति निष्कारण। तीर्थाविण मिरवी जंगमपण। कैकाडियाचें मर्कट तें।।५३।। स्वधर्मीं निष्ठा नसे जाण। व्यर्थ मिरवी जंगमपण। तीर्र्थां सांडून करी कारण। जैसें भाषण अर्भकाचें।।५४।। जयासीं तीर्थीं नाहीं आवडी। प्रसाद सेवावयाची काय ती गोडी। तयासीं सुटका नसे संसार बांधवडीं। कल्प कोटी गेलियां।।५५।। विश्वासें जे सेविती तीर्थ। ते सरते होती शिवगणांत। तयापुढें भुक्ति मुक्ति राबत। कर जोडून सर्वदा।।५६।। जो तीर्थप्रसादाचा भेद जाणें। वीरशैव तयासीच म्हणणें। येर ते qहडती पोटाकारणें। भाटनागर जैसे ते।।५७।। तीर्थ करावें जयाचें। शुद्ध सर्वांग असावें तयाचें। तीर्थ न करावें अंगहीनाचें। ऐसें शास्त्र वदतसें।।५८।। हातीचें अथवा पायीचें। बोट गेलें असेल जयाचें। अंग असेल व्यापिले रोगें तयाचें। तीर्थ बोलिले नाहीं।।५९।। नाक डोळा कान। गेला असेल छेदून। तयाचें तीर्थ सेवन। करूं नये वो देवी।।६०।। जो क्रोधी द्वेषी तामसी। जो जंगमद्रोही करी हिंसेशींŸ। सेवूं नये तयाचें तीर्थासी। परि भोजन घालिजे।।६१।। अंगीं कुष्ठ असतां। पादपूजा न कीजें सर्वथा। जो शिवगण सर्वांगीं पुरता। पादपूजा कीजें तयाची।।६२।। पूज्य मूर्तीसीं द्वेषेंकरून। जरी लाविलें अन्य दूषण। तरी तो अपूज्य होय जाण। दोष मुक्त पावे तो।।६३।। यालागीं भूरुद्र देशिकांनी। सर्वदा अलगत्वें वर्तावें जनीं। अधिकार गुरुत्व पूर्णपणीं। संपादावें निर्दोष।।६४।। जो शिवयोगी पाहतां। निर्दोष मूर्ति असे तत्त्वतां। तोचि पूजेयोग्य धर्मवक्ता। लिंगी निष्ठा असे याची।।६५।। सुशील शांत आणि भाविक। जंगमभक्ति नित्य साधक। धर्म-अधर्मीं करी विवेक। पादपूजा कीजे त्याची।।६६।। सत्त्वगुणी भक्तजन। तो आवडे प्राणाहून। उभय ऐक्य झाल्याविण। पूजा नोव्हे सर्वथा।।६७।। उभयतां शुद्धासनें। असावीं दुकूल परिधानें। पूजा तीर्थातें सेवनें। आसन स्वकरें काढी कां।।६८।। ऐकोनि तीर्थमहिमा। परमसुख पावली उमा। म्हणे धन्य धन्य परमात्मा। सदाशिवा स्वामी।।६९।। तुम्ही जो निरोपिला तीर्थमहिमा। तो न कळे निगमागमां। वीरशैवावांचोनि पुरुषोत्तमा। न कळे कोणासीं।।७०।। वीरशैव कोण तें निरोपुं आतां। देह सांडी तो क्रिया चुकतां। मा वांचेल लिंग जातां। हें केवि घडेंŸ।।७१।। ऐसे एकनिष्ठ वीरशैव। मज कळविलें उमाधव। परि धर्मशास्त्राचा प्रभाव। पुढें अर्थ रस बहु।।७२।। इति श्रीपरमरहस्यसारामृत। उमामहेश्वरसंवादीं वर्तत। त्याची टीका करूनि प्राकृत। कृतकृत्य मन्मथ।।७३।।
।। इति श्रीपरमरहस्ये हरगौरीसंवादे श्रीगुरुमाहात्म्यवर्णनं नाम द्वितीयोऽध्याय: समाप्त:।।
श्लोक ६, ओव्या ७३.
संतशिरोमणी श्रीमन्मथस्वामी-विरचित परमरहस्य अध्याय पहिला
 |
| संतशिरोमणी श्रीमन्मथस्वामी |
परमरहस्य
अध्याय पहिला
।। श्रीगणेशाय नम:। श्रीगुरुभ्यो नम:।।
जयजयाजी सदाशिवा। परब्रह्मा अद्वयानंदवैभवा। नमो तुज देवाधिदेवा। परमेश्वरा जगद्गुरु।।१।। आतां नमूं चिच्छक्ति। जी जगन्माता पार्वती। अज्ञ जनां उत्तम गति। जयेचिया अनुग्रहें।।२।। वेदां परशिवा परब्रह्मा। नेणवे तुझा महिमा। साकार होवोनिया आम्हां। पुरविसी हेतु इच्छित।।३।। श्रीसद्गुरुकृपेंकरून। आधी नमूं शिवगण। जे कां अमर सर्र्वांहून। तयास प्रेमें शरण मी।।४।। रुद्रगणां तयेपरी। शरण रिघो ये अवसरी। शिवगणांची असे थोरी। ग्रंथांतरीं न वर्णवे।।५।। असंख्यात शिवगण। आदि अनादि ते जाण। नित्यानंदीं विराजमान। भक्तां पावन करीत असे।।६।। सातशें त्रेसष्ट गण। अवतीर्ण जे पुरातन। नुरोंदय्यादि शरण। महाविख्यात जे।।७।। सदाशिव परशिव। सच्चिदानंद गुरुदेव। आचाराग्रणीं स्वयमेव। सदा वैभव शिवाचे।।८।। तीर्थ प्रसाद नेमेंसीं। जे सेविती अहर्निशीं। आलस्य त्यजोनि प्रेमेंशीं। भक्तिभावें त्या शरण।।९।। ऐसें नमूनि शिवगण। पंचाचार्य ते मुख्य जाण। जे वीरशैवकुलोत्पन्न। गण सृष्टिकर्ते जे ।।१०।। परि याचे अवतार। चतुर्युगांत साचार। कोणकोणते नामधार। ईश्वरमुखीं उद्भवलें।।११।। तया आचार्र्यां करूं नमन। रेवणसिद्ध मरुळसिद्ध जाण। तिसरा एकोराम ज्ञानिया पूर्ण। चौथा तो पंडिताराध्य।।१२।। हे चहुयुगीं आचार्य चारी। मुख्य शिवाचारासीं पुढारी। पांचवा असे सहकारी। विश्वार्याप्रति वंदिलें।।१३।। युगपरत्वें आचार्य पांच। धर्मरक्षणार्थ अवतार साच। हे तो शिवआज्ञेकरूनिच। प्रगट होती मृत्युलोकीं।।१४।। तो नमूं श्रीगुरु कैवल्यदानी। अगम्य अगोचर अद्वैत निर्वाणी। अविनाश अनिर्वचनी। अनुपम्य स्वामी।।१५।। अनाम तूं अपरंपारा। श्रीगुरुमूर्ति नागेश्वरा। नागेश हें आडनांव दातारा। एèहवीं अनाम तूं।।१६।। तुज रूप ना रेखा नाम। आम्हीं भक्ति धरूनि ठेविलें नाम। एèहवीं वेदशास्त्रांशीं अगम्य। अगोचर तूं।।१७।। परि भक्तीलागीं आकारलासी। गुरुरूप होऊन तारिसी भक्तांसी। म्हणोनि आज्ञापी परमरहस्यासी। टीका करावया।।१८।। स्फूर्ति उन्मेष देवोनि। स्वयें वाचेची वाचा होऊनि। प्रेमरसें अक्षर घोळूनि। वाचेनें वदवी स्वामिया।।१९।। मी तंव नेणें विवेकप्रबोधु। बोलो नेणें साहित्यसंगीतशब्दु। येथें कृपादृष्टीं पाहोनि प्रबंधु। चालवा स्वामी।।२०।। ऐसें विनवूनि भूमि विन्यासी माथा। तंव कृपा आली श्रीगुरुनाथा। अशीरिणी वदे तत्त्वतां। वर असे तुज पैं।।२१।। तुवां जो भाव प्रकटविला आतां। तोचि वर तुज दिधला तत्त्वतां। प्रेमभावें करी आतांŸ। टीका परमरहस्याचीŸ।।२२।। श्रीगुरुवाक्य ऐकोनि कानींŸ। करकमल जोडिलें दोन्हींŸ। तुमचिया वदानें ग्रंथ पूर्णपणीं। निर्मीन आतां।।२३।। वक्ता येथें विश्वनाथ। श्रोते शिवगण समस्त। यातें स्तवूं जोडोनि हात। सावध व्हावें निरूपणीं।।२४।। आतां श्रोतियां श्रीगणां प्रमथां। विनवूं चरणावरी ठेवूनि माथा। सावध होवोनि निरूपणीं आतां। ऐका टीका परमरहस्याची।।२५।। शिवगणां सावध होईजे ऐसें। बोलिलो मी अज्ञान पिसें। ते सर्वकाळ सावध असे। बोलिलो ते अन्यायें।।२६।। शिवगण कांहीं असती असावधान। म्यां तयासीं म्हणितलें व्हावें सावधान। ते सदा सावध म्हणोन। जगत्रय वर्ततसे।।२७।। तरी अन्याय क्षमा कीजें। पितयासारिखे साहूनि जाईजें। मज अपत्यातें कृपादृष्टीनें पाहिजें। शिवगणी तुम्ही।।२८।। तुम्ही शिवगण प्रमथु। गणंगळ सत्यवादी कृपावंतु। मी तुमचे अनाथु। म्हणोनि सलगीनें बोलिलो।।२९।। तुम्हां अवधान द्या म्हणितलें खोटें। तुमचें अवधान लाहून ईश तुष्टें। ऐसें बोल निपजती ओठें। याचा अभिमान तुम्हां।।३०।। मी परिहार कासया देऊं आतां। तुमचे तुम्ही बोलवा ग्रंथा। टीका करवाल आपुलिया स्वार्र्थां। मज कुंथाकुंथी कायसी।।३१।। ग्रंथ संवाद शिवगौरीचा। निजठेवा तुम्हां शिवगणांचा। यालागीं बोलवाल वाचा। आपुलिया सुखालागीं।।३२।। तुम्ही सुखरूप सदा असा आनंदें। परि जडजीव तरती तुमचिया प्रसादें। यालागीं टीका करवाल स्वानंदें। मज रंकाकडोनि पैं।।३३।। तंव श्रोते शिवगण बोलती। आतां परिहार देसी किती। शिव काय बोलिले पार्वतीप्रति। तें निरोपी आतां।।३४।। बरवे स्वामी म्हणोनि। मस्तक ठेविला चरणीं। पार्वतीस बोधी शूळपाणि। तेंचि निरोपुं आतां।।३५।। आधी पुसेल गुरुमाहात्म्य। मग पुसेल परमरहस्य उत्तम। गौरीनें हृदयीं धरोनिया नेम। श्रवणीं तत्पर झाली।।३६।। त्याच क्रमें हा परम ग्रंथ। आरंभी qककर मन्मथ। श्रवणीं श्रोते वीरशैव समस्त। ग्रीवा आनंदें डोलवितीŸ।।३७।।
कैलासशिखरे रम्ये भक्तिसंधाननायकम्। प्रणम्य पार्वती भक्त्या शंकरं परिपृच्छति।।१।।
कैलासशिखरीं रम्य स्थळीं। भक्तिसाधन धरोनि हिमनगबाळी। प्रणाम करोनि ते वेळीं। पुसे शंकरासीं।।३८।।
देव्युवाच-
भगवन् सर्वधर्मज्ञ ज्ञानविज्ञाननायक। ब्रूहि मे कृपया देव गुरुमाहात्म्यमुत्तमम्।।२।।
सर्व धर्मासी कोण जो धनी। ज्ञान विज्ञान वर्तें जयापासोनि। तो तूं भगवंता कैवल्यदानी। वर्णी महिमा श्रीगुरूचा।।३९।।
शिव उवाच-
यो गुरु: स शिव: प्रोक्तो य: शिव: स गुरु: स्मृत:। भुक्तिमुक्तिप्रदात्रे च तस्मै श्रीगुरवे नम:।।३।।
जो परमात्मा परमेश्वरु। तोचि सदाशिव सर्वां गुरु। तोचि मुक्तीचा उदारु। निजभक्तांसीं।।४०।। तोचि ज्ञान-विज्ञानदायक। तोचि कर्मधर्मासीं सहाय्यक। तोचि तीर्थ-व्रतांसीं नायक। सद्गुरु तोचि जाणिजे।।४१।।
देव्युवाच-
रूपं भुक्तेश्च मुक्तेश्च ज्ञानविज्ञानयोस्तथा। कर्मधर्मस्य वा रूपं कथयस्व समासत:।।४।।
आतां भुक्ति मुक्ति कोण कैसी। ज्ञान विज्ञान म्हणावें कोणासीं। धर्म आणि कर्मनिर्णयासीं। निरोपा म्हणे पार्वती।।४२।।
शिव उवाच-
लौकिकं सुखमात्यंतं भुक्तिरित्यभिधीयतेŸ। निवृत्तिर्घोरसंसारसागरान्मुक्त
शंकर म्हणे वो गिरिजे। आतां प्रश्ननिर्णय ऐक वोजें। ऐकोनि हृदयीं धरिजे। फल पाविजें विश्वासें।।४३।। ऐक भुक्ति जे बोलिजे। अन्न धन संसारसुख जें जें। ते सद्युन् भुक्ति जाणिजे। देतां मी ईश्वरु।।४४।। मुक्ति द्विविधा असती। ऐक त्या सगुणा चाèही मुक्ति। काळाची कांबी होय गाजती। चहूंचिया माथां।।४५।। निर्गुण पांचवी सायुज्यता जाणिजे। तेणें स्वयें परब्रह्म होईजें। देह असतां जातां अखंड असिजें। वस्तुचि आपण।।४६।। तरंग क्षीरसागरीचा। भंगतां न भंगे सागरुचि साचा। तेव देह भंगतां न भंगे ब्रह्मीचा। ब्रह्मपुतळाचि तो।।४७।। स्वयें स्वस्वरूप होणें आपण। नाहीं क्रिया-कर्मबंधन। सोऽहं सिद्धि सदा सावधान। तेंचि मुक्तिपद पार्वती।।४८।। qपडब्रह्मांडीचा जाणोनि झाडा। सत्-चिदानंदाचा निवाडा। करोनि जाणिजें निजतत्त्व पुढा। त्या नांव विज्ञान।।४९।। जाणोनि तेंचि होईजें। झालेपणाचा आठव आटिजे। जाणीव ज्ञानाची मग निमे सहजे। विज्ञान तेंचि जाण।।५०।। धर्म तो कुळीचा जाणिजे। आपले धर्मीं निष्ठत्वें वर्तिजें। अधर्माची शीग निमे सहजे। तोचि धर्म वो देवी।।५१।। कर्म तें क्रिया जाणिजे। आपुली क्रिया निपुण आचरिजे। निष्कामबुद्धि कीजे। तेंचि कर्म शुद्ध पैं।।५२।। ऐसा जो भुक्ति-मुक्ति-ज्ञान-विज्ञानदात
चैतन्यं शाश्वतं शांतं व्योमातीतं निरंजनम्। नादqबदुकलातीतं तस्मै श्रीगुरवे नम:।।६।।
qपड ब्रह्मांड सृष्ट सर्वांगीं। व्यापक चैतन्य अंगसंगीं। जडातें चेतवी चैतन्य रूपांगीं। ऐसा सद्गुरु तो जाणिजे।।५४।। शाश्वत म्हणिजे सदा असत। अक्षयी अजर अमर सदोदित। म्हणोनि नामें शाश्वत। श्रीगुरुपद तें।।५५।। शांत म्हणिजे कांहीं कर्तृत्व नाहीं। षड्विकार षडूर्मि नुठती कांहीं। मनबुद्धि निमे म्हणोनि शांत पाही। सदा सद्गुरुस्वरूप।।५६।। व्योमातीत म्हणिजे आकाशरहित। निरंजन जनवन व्यापूनि अतीत। नादqबदुकळाज्योतिरहित। ऐसिया सद्गुरूसीं नमो नमोŸ।।५७।।
स्थावरं जंगमाधारं निर्मलं स्थिरमेव च। जगद्वंदितपादाय तस्मै श्रीगुरवे नम:।।७।।
पृथ्वी पर्वत वृक्ष स्थावर बोलिजें। चालतेबोलते जंगम म्हणिजें। या समस्तांसीं आधार जे जे। तें गुरुपद बोलिलें।।५८।। जो निर्मल त्रिगुण मलासी। जो स्थिर गंभीर व्यापक सर्वांसीं। त्रिलोक वंदिती ज्या पदांसीं। तया सद्गुरूसीं नमो नमो।।५९।।
स्थावरं निर्मलं शांतं जंगमं स्थिरमेव च। व्याप्तं येन जगत्सर्वं तस्मै श्रीगुरवे नम:।।८।।
स्थावर निर्मल आणि शांत। जंगम स्थिर समस्त। या सर्व जगासीं जो व्याप्त। तया श्रीगुरूसीं नमो नमो।।६०।।
ज्ञानशक्तिसमारूढस्तत्त्वमालावि
जो ज्ञानशक्तीं आरूढ होऊन। लेऊन तत्त्वमालांचें भूषण। जो अज्ञानांधकार छेदितभान। तया श्रीगुरूसीं नमो नमो।।६१।।
अखंडमंडलाकारं व्याप्तं येन चराचरम्। तत्पदं दर्शितं येन तस्मै श्रीगुरवे नम:।।१०।।
जी वस्तु अखंड मंडळाकार। ती व्यापूनि असे चराचर। तें पद दाखवी जो निरंतर। तया सद्गुरूसीं नमो नमो।।६२।Ÿ।
ब्रह्माविष्णुश्च रुद्रश्च ईश्वरश्च सदाशिव:। एते गर्भगता यस्य तस्मै श्रीगुरवे नम:।।११।।
ब्रह्मा विष्णु आणि ईश्वर। सदाशिवादि सर्व अवतार। सृष्टिकर्ते गण साचार। शिवापासूनि उद्भवले।।६३।। हे सर्व गुरूचे सेवक। म्हणोनि सर्वां ज्ञानदायक। तेहि गुरुकृपेंस्तव देख। गर्र्भां येती श्रीगुरूच्या।।६४।। ऐसा श्रीगुरु समर्थ। ज्याचे गर्भीं विश्वनाथ। सदा राहे आनंदांत। तया गुरूसीं नमो नमो।।६५।।
गुरुदेवो महादेवो गुरुदेव: सदाशिव:। गुरुतत्त्वात्परं नास्ति तस्मै श्रीगुरवे नम:।।१२।।
गुरु तोचि महादेव। गुरु तोचि सदाशिव। गुरुपरता नाहीं देव। म्हणोनि श्रीगुरूसीं भजिजें।।६६।। ब्रह्मा विष्णु महेश। हेहि श्रीगुरूचेचि अंश। तेहि ध्याती श्रीगुरूस। यालागीं गुरूसीं नमो नमो।।६७।।
अज्ञानतिमिरांधस्य ज्ञानांजनशलाकया। चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नम:।।१३।।
अज्ञान त्रिगुण अंधकार। ज्ञानांजन लावून केला दूर। ज्ञानचक्षु प्रकाशिला निरंतर। तया श्रीगुरूसीं नमो नमो।।६८।।
भवारण्यप्रविष्टस्य मोहदिग्भ्रान्तचेतस:। येन मे दर्शित: पंथास्तस्मै श्रीगुरवे नम:।।१४।।
संसाररूपी अरण्यवनीं। अहंभ्रांqत भुलतां दिशा भुलोनि। तेथें काम-क्रोध qसह-व्याघ्र वेढूनि। ग्रासूं आरंभिले।।६९।। तेथें भेटले अदृष्ट कृपादानी। ज्याने दुष्ट श्वापदें टाकिली छेदूनि। सुपंथीं लाविले शुद्ध बोधूनि। तया श्रीगुरूसीं नमो नमो।।७०।।
अनेकजन्मसंप्राप्तकर्मेन्धनविदा
अनंत जन्म प्राप्त कां म्हणसी। कर्मधर्महीन वर्ततां जनांसीं। दु:ख भोगणें प्राप्त तयासीं। म्हणोनि होती जन्मफेरे।।७१।। यालागीं सद्गुरूसीं शरण जातां। उपदेशी तो शिवबोध तत्त्वतां। अष्टावरणाची महत्ता। क्रियेसहित सांगे तो।।७२।। गुर्वाज्ञेनें स्वधर्मीं वर्ततां। ज्ञानानळें कर्मकाष्ठां समस्तां। उभेचि दग्ध करी तत्त्वतां। तया श्रीगुरूसीं नमो नमो।।७३।।
नमामि श्रीगुरुं शांतं प्रत्यक्षशिवरूपिणम्। शिरसा योगपीठस्थं शीघ्रं मोक्षप्रदायकम्।।१६।।
जो श्रीगुरु परमशांत। ब्रह्मरंध्रीं योगपीठीं विराजित। जो कां प्रत्यक्ष उमानाथ। मोक्षदायक भक्तांसीं।।७४।। हालवूनि नवचक्रमेळा। दाखवी महामायेच्या खेळा। दासां उद्धरी अवलीला। तया श्रीगुरूसीं नमूं।।७५।।
देव्युवाच-
केन मार्गेण भो स्वामिन् जीवो ब्रह्ममयो भवेत्। कथमज्ञाननिवृत्तिस्तत्सर्वं कथयस्व मे।।१७।।
पार्वती म्हणे जगदीश्वरा। जे प्राणी देहधारी अवधारा। ब्रह्म केqव होती चरेश्वरा। तें गुह्य सांगा मज।।७६।। जेणें प्राप्त होय शिवयोग। जेणें समरसे qलगीं अंग। ऐसें गूढ तत्त्व अव्यंग। निरोपा मजलागीं।।७७।।
शिव उवाच-
यस्य देवे पराभक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ। तस्यैते कथिता: ह्यर्था: प्रकाशन्ते महात्मन:।।१८।।
ईश्वर म्हणे वो पार्वतीŸ। गुरु तोचि देव जाणतीŸ। सद्भावें सदा अर्चितीŸ। ते जाणती निजतत्त्वांŸ।।७८।।
प्रात: शिरसि शुक्लाब्जे द्विनेत्रं द्विभुजं गुरुम्। वराभयकरं शांतं स्मरेत्तन्नामपूर्वकम्।।१९।।
प्रात:काळीं उठोन। आसनीं बैसावें सावचित्त होऊन। मग भावें करावें ध्यान। श्रीगुरूचें।।७९।। जे कां शुभ्र सहस्रदळ कमळ। त्याची जी कलिका शुद्ध निर्मळ। तया ठायीं अविकळ। ध्यान करावें प्रेमभरें।।८०।। आणिक सांगतो तुज एक। जो द्विभुज द्विनेत्र देख। वर द्यावया आवश्यक। एकमुख शोभतसे।।८१।। जरी अनेक वदनें असती। तरी वर न पावे निश्चिती। म्हणोनिया आत्ममूर्ति। जगामाजीं प्रवर्तली।।८२।। गुरुपादोदकेंकरून। नित्य देहाचें होय क्षालन। तरी जन्मांतरीचीं पापें जळून। दिव्य शरीर होय पैंŸ।।८३।।
प्रसन्नवदनाक्षं च सर्वदेवस्वरूपिणम्। तत्पादोदकधाराश्च निपतन्ति स्वमूर्धनि।।२०।।
श्रीगुरुमूर्ति शांत सगुण। अद्वितीय प्रसन्नवदन। सर्वदेवस्वरूप म्हणोन। पूर्ण ब्रह्मरूप तोŸ।।८४।। गुरुपादोदकाची धार। पडतसे स्वमस्तकीं वारंवार। ऐसी भावना सत्वर। करावी शिष्यवर्यें।।८५।। तया अमृतधारेंकरूनŸ। होय गुरुबीजाक्षराचें संजीवनŸ। नित्य नवे बोधांकुर जाणŸ। प्रगट होय अंतरींŸ।।८६।।
तीर्थानि दक्षिणे पादे वेदास्तन्मुखमाश्रिता:। पूजयेदर्चिततनुं तदभिधानपूर्वकम्।।२१।।
तयाचे दक्षिण चरणीं। वसती सर्व तीर्र्थेंे जावोनि। वेदमुखाचा आश्रय करोनि। राहे तेथेंचि आनंदें।।८७।। ऐसिया सद्गुरुनाथाचें। भावें पूजन करावें साचे। नाम स्मरतां जन्माचें। सार्थक होय तत्त्वतां।।८८।।
काशीक्षेत्रनिवासोऽसौ जान्हवीचरणोदकम्। गुरुर्विश्वेश्वर: साक्षात् तारकं ब्रह्म निश्चितम्।।२२।।
भूकैलास वाराणसी। पुरी विराजित काशी। सप्तपुरीयांत अविनाशी। महातीर्थ वंद्य जें।।८९।। तेथें असे विश्वेश्वर। तैसाच मानिला गुरु साचार। उभय चरण स्पर्शी नीर। तेंच तीर्थ मानिलेंसे।।९०।। गुरुचरणीचें जें तीर्थ। जान्हवी सारिखेचि निश्चित। त्यावेगळा भावार्थ। करूं नये गुरुभक्तें।।९१।। ज्या ज्या तीर्थीं आहे पाणी। तीं तीं शिवाची पायधुणी। परि तेंचि उत्तम म्हणोनि। अभिषेकिती देवातें।।९२।। तैसेंचि गुरुचरणींचें उदक। परमपवित्र पावन देख। त्याचा करिता अभिषेक। संतोषित गौरी मी।।९३।। आतां सांगणें निश्चित एक। भावें जाणिल्या तीर्थ तारक। तैसें नोव्हे गुरुपादोदक। साक्षात् ब्रह्मदायक असे।।९४।। येथें संपवूनि गुरुमहिमा। पुढें रहस्या वदवी परमात्मा। तया श्रोतियां प्रत्यगात्मा। होवोनिया तुष्टवी।।९५।। जो असेल साच वीर। तया हा ग्रंथ भवपार। करोनि देईल मुक्ति थोर। सायुज्य ती निर्वाण।।९६।। इति श्रीपरमरहस्यसारामृत। उमामहेश्वरसंवादीं वर्तत। त्याची टीका करोनि प्राकृत। कृतकृत्य मन्मथ।।९७।।
। इति श्रीपरमरहस्ये हरगौरीसंवादे श्रीगुरुमाहात्म्यवर्णनं नाम प्रथमोऽध्याय: समाप्त:।।
श्लोक २२, ओव्या ९७.
मराठी वाङ्मयातील बसव-दर्शन
मराठी वाङ्मयातील बसव-दर्शन
धर्माचा आधार घेऊन ज्यांनी लोकप्रबोधन केले, अशा महान समाजसुधारकांमध्ये म० बसवेश्वरांना अग्रस्थान द्यावे लागते. स्त्रीमुक्ती, पददलितांचा स्वीकार, कायकतत्त्वाचा पुरस्कार, वचनसाहित्याची निर्मिती अशा विविध पुरोगामी पैलूंची किनार त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला लाभली होती. कर्मकांड, अंधश्रद्धा, विषमता यांविरुद्ध त्यांनी बंड पुकारले होते. तमिळनाडूतील ६३ नायन्मार संतांनी निर्मिलेल्या भक्तिवाङ्मयाचा आदर्श त्यांच्यासमोर होता. भक्तिक्षेत्रात सर्वांना समान मानले जाते, मग सामाजिक क्षेत्रातच विषमता का? या प्रश्नाचे उत्तर त्यांनी हरळय्या-मधुवरस यांच्या मुला-मुलीच्या विवाहाला मान्यता देऊन दिले आणि त्यातूनच कल्याणक्रांतीचा जन्म झाला. रूढीदासांनी पेटवलेल्या आगडोंबामुळे शिवशरणांना वचनसाहित्य घेऊन परागंदा व्हावे लागले. झालेला प्रकार विषण्णतेने पाहात बसवेश्वरांना समाधी घ्यावी लागली. आजच्या महाराष्ट्राच्या सीमेलगत आठ शतकांच्या आधी घडलेल्या ह्या घटना समोर ठेवूनच महाराष्ट्रातील संतांनी सावधपणे पाऊल उचलले. त्यांनी जातिकूळ अप्रमाण मानले, पण समतेला भक्तिक्षेत्रापुरतेच मर्यादितही ठेवले.
कर्नाटक-महाराष्ट्राच्या सीमा अलीकडे, १९६० मध्ये आखल्या गेल्या. पण त्याआधी ही भूमी एकसंधच होती. एकाच राज्यकत्र्याच्या अमलाखाली होती. आजच्या महाराष्ट्रातील मंगळवेढा या गावी बसवेश्वरांचे २१ वर्षे वास्तव्य होते. जात्यभेदातीत समाजनिर्मितीचा विचार त्यांच्या मनात याच ठिकाणी रुजला असावा. बसवेश्वरांचा नवविचार आणि वचनसाहित्य यांचा कर्नाटकामध्ये अधिक प्रचार आहे, हे खरे असले तरी, बसवेश्वरांची पहिली जयंती मात्र महाराष्ट्रात अमरावतीला, कर्नाटकातून आलेल्या शंकरमृगेंद्र स्वामी यांच्या प्रेरणेने, देशभक्त ना० रा० बामणगावकर यांच्या नेतृत्वाखाली, लोकमान्य टिळकांचे कट्टर अनुयायी दादासाहेब खापर्डे यांच्या हस्ते, १ मे १९११ रोजी साजरी झाली. देशातील पहिली बसवजयंती साजरी करण्याचा मान महाराष्ट्राने घेतला.
बसवेश्वरविषयक विपुल वाङ्मय मराठी भाषेत निर्माण झाले आहे. त्यामध्ये पद्यग्रंंथ, स्फुट रचना, गद्यग्रंथ आणि बसववचनांचा भावानुवाद अशी विभागणी करता येते. ह्या समग्र वाङ्मयाचा आढावा येथे घेता येणे शक्य नसले तरी काही ठळक कृतींचा परिचय येथे करून देत आहे.
पद्यग्रंथ
बसवपुराण (शिवदास), बसवपुराण (शंभु तुकाराम), बसवगीतापुराण (मोगलेवार), बसवेश्वराख्यान (पंचाक्षरी स्वामी), बसवेश्वरस्तोत्र (शंकर मृगेंद्र) अशी पद्यरचना बसवेश्वरांच्या चरित्रावर अनेक कवींनी केली आहे. अर्थात ह्या रचनांना आधारभूत ग्रंथ संस्कृत-कन्नड या भाषांतील आहेत.
१. बसवपुराण :
शिवदास हे टोपण नाव घेतलेल्या संतकवीने सुमारे दोनशे वर्षांपूर्वी, शके
१७३८ (इ०स० १८१६) मध्ये सोलापुरातील सिद्धेश्वरमंदिरात बसवपुराण या ओवीबद्ध
ग्रंथाची निर्मिती केली. पाल्कुरिकी सोमनाथ, भीमकवी, शंकराराध्य आणि
येळंदुर षडक्षरस्वामी ह्या चार पूर्व बसवचरित्रकारांचे त्यांनी प्रारंभी
स्मरण केले आहे. परंतु आपल्या रचनेसाठी त्यांनी संस्कृत बसवपुराणाचा आधार
घेतला आहे. आपली निर्मिति-प्रेरणा स्पष्ट करताना ते म्हणतात:--
ते असता संस्कृत पुराणŸ। कां हे प्राकृत केले कथनŸ।
तरी ती भाषा गीर्वाणŸ। बोध होणे कठीण कीŸ।। १.१०३
आता हा महाराष्ट्रदेश पावनŸ। व्हावा म्हणोनि हे पुराणŸ।
मी आरंभितो आणि माझेहि कल्याणŸ। होईल जाण अनायासेŸ।। १.१०८
मराठी जनांना बसवचरित्राची ओळख करून देणे, हा त्यांचा रचनेचा उद्देश आहे. सोलापुरातील सिद्धेश्वरमंदिरात ही रचना केल्याचा स्पष्ट उल्लेखही त्यांनी शेवटच्या अध्यायात केलेला आहे. या ग्रंथात एकूण ४३ अध्याय असून ओवीसंख्या ७९६३ एवढी आहे. शिवदासांची शैली अलंकारप्रचुर, भारदस्त आणि प्रवाही अशी आहे. (याच शिवदासांनी राघवांकांच्या कन्नड ग्रंथाधारे मराठीत सिद्धेश्वरपुराण हा ग्रंथ रचला आहे.)
२. बसवपुराण : पूर्वीच्या निजामहद्दीतील काटगाव (आता जि० उस्मानाबाद) ह्या गावचे रहिवासी असलेल्या शंभु तुकाराम आवटे या कवीने शके १८३९ (इ०स० १९१७) मध्ये मराठीत ओवीछंदात बसवपुराणाची रचना केली. ४३ अध्याय आणि ६०५५ ओव्या असलेल्या या ग्रंथाला अगस्ती-षडानन यांच्या संवादाची बैठक आहे. या कवीनेही आपल्या रचनेसाठी संस्कृत बसवपुराणाचा आधार घेतला आहे. वीरशैव मताला समाजाभिमुख करून पुन्हा प्रतिष्ठा प्राप्त करून देणाèया बसवेश्वरांचे व्यक्तिमत्त्व आणि अन्य शिवशरणांच्या भक्तिकथा यात चितारलेल्या आहेत. ‘शैवमार्गा दिसे दुकाळङ्क अशी तक्रार नारद घेऊन येतात तेव्हा शिव नंदीला
हे सुमुखा नंदिकेशाŸ। जई जई पावे धर्म èहासाŸ।
तई तई घेशी अवतार ऐसाŸ। ओघ आहे सुजाणाŸ।। २.४३
याहीवेळी अवतार घेईŸ। वेदवचना मान देईŸ।
पवित्र धर्म लवलाहीŸ। स्थापी बापा सुजाणाŸ।। २.४४
अशी आज्ञा करतात, आणि त्यानुसार नंदी मादांबेच्या उदरी बसवरूपाने जन्म घेतात. या ग्रंथातील आशय शिवदासकृत बसवपुराणासारखाच आहे.
३. बसवेश्वराख्यान : नागपूरचे पेंटय्यास्वामी पल्लेकार ऊर्फ पंचाक्षरीस्वामी (इ०स० १८६९-१९३३) यांनी इ०स० १९१५ च्या आसपास बसवेश्वराख्यान ह्या वृत्तबद्ध काव्याची रचना केली. अगस्ती-कुमारसंवादाची बैठक या काव्यालाही आहे. qदडी, साकी, श्लोक, ओवी, आर्या, कामदा, कटिबंध अशा विविध वृत्तांतून कवीने ही कथा वर्णिली आहे. यामध्ये संपूर्ण बसवचरित्र नसून केवळ बसवजन्मापर्यंतचेच कथानक आलेले आहे. शब्दयोजना प्रौढ आणि गंभीर आहे. वानगीदाखल यातील एक श्लोक पाहा:--
तोचि नंदिश तव उदरी प्रवेशोनीŸ।
ध्यात आनंदे सदा शूलपाणीŸ।।
प्राणायामादिक योग साधुनियाŸ।
राहिलासे षट्चक्र भेदोनियाŸ।।
४. बसवगीतापुराण : नागपूरचे सुधाकर मोगलेवार यांनी ओवीछंदात बसवगीतापुराण रचून ते १९६७ मध्ये प्रकाशित केले. सहजसुंदर प्रासादिक रचना हे या ग्रंथाचे वैशिष्ट्य ठरावे. ११ अध्याय आणि केवळ ५१० ओव्या, असा हा छोटा आटोपशीर ग्रंथ आहे. बसवजन्म, मुंज, विवाह, राज्यानुशासन, बसवलीला, प्रभुदेव-वरप्रदान, बसवमाहात्म्य, अनुभवमंटप व महादेवीकथा, हरळय्याचरित्र, प्रधानमंत्रिपदत्याग, बिज्जलवध व शिवैक्य एवढाच कथाभाग यामध्ये आलेला आहे.
वीरशैवांची इच्छा म्हणूनŸ। बसवगीतापुराणलेखनŸ।
भाष्यकारांना साक्षी ठेवूनŸ। बोलली वाणीŸ।। १.१५
असे रचनेचे प्रयोजन कवीने स्पष्ट केले आहे. अल्ल-मधुपाच्या हत्येनंतरचे वर्णन कवीने बहारदारपणे केले आहे:--
वसुंधरेला अश्रू आलेŸ। आकाश फाटू लागलेŸ।
मेघ गर्जित चाललेŸ। दश दिशांनीŸ।। १०.६
शूरांचे शौर्य खचलेŸ। वीरांचे धैर्य भंगलेŸ।
योगी-हृदय छेदलेŸ। दु:ख करताŸ।। १०.१८
आचारांचे सागरŸ। विचारांचे आगरŸ।
समाचारांचे नगरŸ। उद्ध्वस्त झालेŸ।। १०.२१
स्फुट रचना
बसवेश्वरांवर मराठीत स्तोत्र, अभंग, कथात्मक अभंग, पाळणा, आरती, श्लोक, गीते अशी विविध प्रकारची स्फुट रचना झालेली आढळते. ‘बसवेश्वरविषयक मराठी वाङ्मयङ्क हा स्वतंत्र प्रबंधाचा विषय आहे. येथे वानगीदाखल स्फुट रचनेची काही उदाहरणे नोंदवीत आहे.
१. स्तोत्र : बसवेश्वरांवर अनेक कवींनी स्तोत्रे लिहिली आहेत. त्यांपैकी एक प्रमुख स्तोत्रकार अमरावतीचे शंकरमृगेंद्र स्वामी (मृत्यू १९२२) यांनी ४३ ओव्यांतून बसवेश्वरस्तोत्र गायिले आहे. ७ मे १९१० रोजी या स्तोत्राची रचना झाली. ‘बसव पाहिमामङ्क हे पालुपद ते प्रत्येक ओवीतून आळवतात. उदा०:--
म्हणे दुष्टा, पापी नष्टाŸ। शैवद्रोही क्रियाभ्रष्टाŸ।
मृत्युलोकी जन्म कष्टाŸ। बसव पाहिमामŸ।।६Ÿ।।
सहस्रशास्त्री एक झालेŸ। व्यासी वादयुद्ध केलेŸ।
ब्रह्मसूत्र निषेधिलेŸ। बसव पाहिमामŸ।।२२Ÿ।।
करून बौद्धमार्ग खंडŸ। qलगधारी मत प्रचंडŸ।
स्थापिले उडवोनि बंडŸ। बसव पाहिमामŸ।।३२Ÿ।।
स्तोत्राची निर्मिती श्रद्धाभावनेतून झाली असून त्याची रचना प्रासादिक आहे.
२. अभंग : बसवेश्वरांवर चरित्रपर व स्तुतिपर असे अनेक अभंग मराठीत रचले गेले आहेत. प्रातिनिधिक कवी म्हणून आष्टी (जि० जालना) येथे होऊन गेलेले वीरशैव संतकवी लक्ष्मण महाराज (इ०स० १८०८-१८७८) यांचा उल्लेख करता येईल. लक्ष्मण महाराजांनी बसवेश्वरांवर स्तुतिपर असे ४७ अभंग रचले आहेत. भगवान शंकराच्या नंदीगणाशी बसवेश्वरांचे ऐक्य कल्पूनच त्यांनी अभंगरचना केली आहे. काही अभंगांत बसवण्णांना परब्रह्म आणि शिव असेही संबोधिले आहे:--
शिव तोचि बसवेश्वरŸ। बसवेश्वर तोचि ईश्वरŸ।।
अवघा आपणचि नटलाŸ। अनंत रूपे करितो लीलाŸ।।
(श्रीलक्ष्मणगाथा, अभंग २४९५)
शिवगणांचा आत्मा, भक्तिमार्गस्थापक, वैराग्याचा निधी, ज्ञानाचा अब्धी, ज्ञानमूर्ती, शिवसखा, भक्तकैवारी अशा अनेक विशेषणांनी लक्ष्मण महाराजांनी बसवेश्वरांना गौरविले आहे. ‘कल्याणी अवतार घेतला प्रभोनेŸ। धर्मसंरक्षण केले तातेŸ।।ङ्क (श्रीलक्ष्मणगाथा, २५२७) असा त्यांच्या अवतारित्वाचा आणि धर्मरक्षकरूपाचा उल्लेख केला आहे. ‘बसव दयाळू कृपेचे आगरङ्क (२५२९), ‘बसव कर्माचे करितो खंडनङ्क (२५३३), ‘बसव आमुचे जीवीचे जीवनङ्क (२५३४) अशा शब्दांत त्यांचे गुणगान करून बसवनामाचे माहात्म्यही वर्णिले आहे:--
बसव अक्षर जपती जे शूरŸ। पापांचा संहार होय नामेŸ।। (२४९२)
बसव त्रिअक्षरी जपा सुख होय ...(२४९३)
त्रिअक्षरी बसव त्रितापांते वारीŸ... (२५२६)
बसवा बसवा बसवा बसवाŸ। जीवाचा विसावा ध्या हो वेगीŸ।। (२५३७)
बसव आपल्याला अंर्तबाह्य व्यापून राहिला आहे, असे लक्ष्मण महाराज म्हणतात आणि स्वत:ला त्यांचा दास समजून अतीव श्रद्धेने त्यांना वंदन करतात:--
नमो नमो ज्ञानमूर्तीŸ। बसवेश्वरा कृपामूर्तीŸ।।
तुझे वैभव अपारŸ। आहेसी सिद्धांचे माहेरŸ।।
स्वयंप्रकाश अजरामरŸ। काय वर्णू मी पामरŸ।।
लक्ष्मण हा तुमचाŸ। करा सांभाळ दीनाचाŸ।। (२५०१)
बसवेश्वरांवर केवळ स्तुतिपर अभंग लिहूनच लक्ष्मण महाराज थांबले नाहीत, तर त्यांनी बसवपुराणातील शरणांच्या कथांवर मराठी अभंगांचा साज चढविला. बिज्जमहादेवी, रुद्रपशुपती, शिवभक्त बालिका, धनगरपुत्र, ह्या बसवपुराणातील शिवभक्तांच्या कथा त्यांनी अनेक अभंग रचून खुलवून-रंगून सांगितल्या आहेत. कथेच्या शेवटी ‘बसवपुराणात आहे हे चरित्रŸ।ङ्क, ‘बसवपुराणात आहे ही हो कथाŸ।ङ्क, ‘बसवपुराणी हे चरित्र सुरसŸ।ङ्क असे बसवपुराणाचे दाखलेही दिले आहेत.
याशिवाय बसवqलगस्वामी (अंदाजे सतराव्या शतकाचा उत्तरार्ध) यांचे म० बसवेश्वरजन्माचे अभंग; शिवगुरुदास (इ०स० १८७३-१९१९) यांचे बसवेश्वरावरील अभंग; बसवदास (इ०स० १८८७-१९२४) यांचा बसवपाठ, बसवलीलामृत व बसवेश्वरजन्माचे अभंग; गुरुदास (इ०स० १८७९-१९५३) यांचा बसवपाठ इत्यादी वाङ्मयदेखील प्रकाशित झाले आहे.
३. पाळणा : बसवेश्वरांवर मराठीत काही पाळणेही लिहिले गेले आहेत. कोल्हापूर जिल्ह्यातील कागल या गावचे अप्पाराव धुंडीराज मुरतुले ऊर्फ कवी सुमंत (इ०स० १८८१-१९३९) यांनी एक पाळणा रचलेला आहे. वानगी म्हणून त्याचा थोडा भाग आपल्यासमोर सादर करतो:--
श्री नंदीश्वर अवताराŸ। जो जो जो बसवकुमाराŸ।।धृ०Ÿ।।
वेदान्ती वाखाणियलीŸ। जी वीरशैवमत महतीŸ।
तिज काळगतीने आलीŸ। मृतकळा छळाने जगतीŸ।
कर्माने गिळिले ज्ञानŸ। तम जमले तेजाभवतीŸ।
निद्रेचा अंमल चढलाŸ। जन अवनत घोरत पडलाŸ।
तुजचि मात्र जागर घडलाŸ। qलगायत धर्मोद्धाराŸ।
बाळा जो जो रे बसवकुमाराŸ।।
यापुढे qहगुलीपुरात मादिराज-मादांबेच्या उदरी जन्म, शिवदीक्षा, शैवमताचा प्रसार, गंगांबेशी विवाह, बिज्जलाला ज्ञानदान अशा प्रसंगांचे सुरेख वर्णन करून
त्या वीरशैवधर्माचेŸ। हे सुधासार सेवावेŸ।
लाभेल अमरता तेणेŸ। देऊनि दिव्यदृक् देणेŸ।
झालास शिवाचे लेणेŸ। पात्र तूच तव अधिकाराŸ।
बाळा जो जो रे बसवकुमाराŸ।।
अशा शब्दांत पाळणा संपविला आहे. याशिवाय अनेक कवींनी बसवेश्वरांवर रचलेले पाळणे उपलब्ध झाले आहेत.
४. आरती : पाळण्याप्रमाणेच काही कवींनी बसवेश्वरांवर आरत्याही लिहिल्या आहेत. लक्ष्मण महाराजांनी लिहिलेल्या तीन आरत्या प्रकाशित झाल्या आहेत. ‘आरती बसवेशाŸ। परात्पर परेशाŸ।।ङ्क (४०७२), ‘जयजयजी बसवेशाŸ। शुद्धबुद्ध अविनाशाŸ।।ङ्क (४०७१) व ‘आरती ओवाळू बसवेशाŸ। शंकरा महेशाŸ। आरती ओवाळूŸ।।ङ्क (४०७३) अशा या तीन आरत्या असून त्यांमध्ये बसवेश्वर हे शिवभक्त, योगी, पूर्णकाम, शिवस्वरूप असून प्रत्यक्ष परब्रह्मच आहेत, असे वर्णन केलेले आहे. ही सर्व रचना पारंपरिक स्वरूपाची आहे. याशिवाय अनेक कवींच्या आरत्या उपलब्ध आहेत.
५. गीते : म० बसवेश्वरांवर मराठीत चरित्रपर सलग गीते व स्फुट गीते पुष्कळ लिहिली गेली आहेत. कुमार कोठावळे (सोलापूर), सुधाकर मोगलेवार (नागपूर), शे० दे० पसारकर (सोलापूर) ही काही कवींची ठळक नावे होत. गीत बसवेश्वर नामक ४४ पृष्ठांच्या पुस्तिकेत कुमार कोठावळे (इ०स० १९२०-१९९८) यांनी बसवेश्वरांची वाङ्मयीन पूजा बांधली आहे. प्रारंभी गद्य भाष्य आणि नंतर गीत अशा प्रकारे २५ गीतांत त्यांनी बसवेश्वरांचे चरित्र गुंफले आहे. त्यामधील काही नमुने पाहा.
निपुत्रिका मादांबिकाŸ जातवेदमुनींसमोर आपली मनोव्यथा पुढील शब्दांत सांगते:--
मुक्त हास्य ते कधी पाहीन
हृदयाशी त्या कधि कवटाळीन
‘जो जो बाळाङ्क कधी गाईन
नेत्रही आसुसले...
बसवाच्या बाळलीला सांगताना मादांबेच्या वत्सलतेला असे उधाण येते:--
काय सांगू बाई याच्या लीला मी तुम्हाला
पहाटे उठुनिया झटे पदराला
दुध हवे जणु सांगे मुक्याने मातेला...
बसव गृहत्याग करतो तेव्हा मातेचा आकांत अशा शब्दांत व्यक्त होतो:--
यासाठीच का केला नवसŸ। भरली माझी देवाने कुसŸ।
गाईपासुनी तुटे पाडसŸ। अश्रू ये निखळून
बसवा, जाऊ नको सोडून...
मधुवय्या-हरळय्या यांची हत्या झाल्याप्रसंगी कवी लिहितो:--
धर्मक्रांतीच्या वादळि डोले डगमग जीवननैय्या
अमर जाहले दोन हुतात्मे मधुवय्या-हरळय्या
धृपदात मध्यवर्ती कल्पना आणि कडव्यांतून वेगवेगळी उदाहरणे देत ही गीते कथानक पुढे पुढे नेतात. रसांचा परिपोष, अलंकारांचा नेमका वापर, मधुर शब्दकळा ही कुमार कोठावळे यांच्या गीतरचनेची वैशिष्ट्ये होत.
सुधाकर मोगलेवार यांनी बसवगौरवगीते हा गीतसंग्रह (२००५) प्रकाशित केला. यामध्ये सुधाकर मोगलेवार, प्रभाकर मांजरखेडे, दिवाकर मोगलेवार, आनंद मांजरखेडे, वसंत ठमके यांच्या गीतरचना संग्रहित केलेल्या आहेत. एक नमुना असा:--
जातिपातीचे जोखड उतरले मानेवरूनी ।
गळू लागले शेंदूर दगडाच्या देवावरूनी
देह असे देवालय मानव जाणू लागला ।
माणसामाणसात तो शिव पाहू लागला...
शे० दे० पसारकर यांचीही काही स्फुट गीते प्रकाशित झाली आहेत. त्यांपैकी
समतेचा qडडिम गर्जला, अरुणोदय झाला
तुझ्या रूपे श्रीबसवा, भूवरि नवा मनू आला...
हे गीत विशेष प्रसिद्ध आहे.
गद्यग्रंथ
(अ) चरित्रपर ग्रंथ
म० बसवेश्वरांचे चरित्रकथन करणारे आणि त्यांच्या क्रांतिकार्याचा वेध घेणारे अनेक ग्रंथ मराठीतून प्रकाशित झाले आहेत. एस० एम० कल्याणशेट्टी याचा जगज्ज्योती बसवेश्वर (१९३८), म० गो० माईणकर व रा० द० गुरव यांचा श्रीबसवेश्वर (१९४७), रघुनाथ लोहार यांचा श्रीबसवेश्वर (१९४७), जोशी यांचा श्रीबसवेश्वर (१९६२) हे चरित्रग्रंथ प्रकाशित झाले असून ते आता दुर्मीळ आहेत. अलीकडे अशोक कामत, अशोक मेनकुदळे, प्रभाकर पाठक यांनी बसवचरित्रावर केलेले लेखन प्रकाशित झाले आहे. एम० चिदानंदमूर्ती व एच० तिप्पेरुद्रस्वामी यांच्या कन्नड बसवचरित्रांचेही मराठीतून अनुवाद झाले आहेत. याशिवाय बसवेश्वरांवर लेखरूपाने पुष्कळ फुटकळ लेखन प्रसिद्ध झाले आहे, आणि होत आहे.
१. महात्मा बसवेश्वर : काळ, व्यक्ती, वचनसाहित्य आणि शरणकार्य : पुण्याचे डॉ० अशोक प्रभाकर कामत यांनी लिहिलेला हा ग्रंथ सत्संग प्रतिष्ठान, पुणे यांनी १९९९ मध्ये प्रकाशित केला. बसवेश्वरांचा काळ, राजकीय-सामाजिक-धार्मिक-साहित्यिक-सांस्कृतिक वातावरण, म० बसवेश्वर आणि महाराष्ट्र, म० बसवेश्वर : जीवनचरित्र, म० बसवेश्वरांचे वचनदर्शन, म० बसवेश्वरांचा शरण-परिवार, निवडक वचने आणि विवरण अशा प्रकरणांतून कामत यांनी बसवेश्वरांच्या चरित्राचा, क्रांतिकार्याचा आणि वचनांचा वेध घेतलेला आहे. परिशिष्टात संदर्भसाधने, चित्रावली आणि कालपट दिलेला आहे. अनिमिषदेव, अल्लमप्रभू, अक्कमहादेवी, चन्नय्या, मुद्दय्या, सोड्डळ बाचरस, शंकरदासिमय्या, किन्नरी बोमय्या, शिवप्रिया, रामण्णा, अमुगीदेव, रायम्मा, संकण्णा, मोळीगेय मारय्या, पद्मावती, रुद्रमुनी, कक्कय्या, सिद्धरामेश्वर, हाविनहाळ कल्लय्या आदी शरण-शरणींची उपलब्ध माहितीही त्यांनी नेमक्या शब्दांत नोंदविलेली आहे. बसवेश्वरांच्या निवडक वचनांचे विवरण त्यांनी सुमधुर भाषेत केले आहे.
२. बाराव्या शतकातील आद्य समाजसुधारक : महात्मा बसवेश्वर : यवतमाळचे डॉ० अशोक गंगाधर मेनकुदळे यांचा हा ग्रंथ सुविद्या प्रकाशन, सोलापूर यांनी २००३ मध्ये प्रकाशित केला. बाराव्या शतकातील दक्षिण भारत, म० बसवेश्वरांचा जीवनपट, म० बसवेश्वरांची धार्मिक कार्ये, सामाजिक सुधारणा व समाजप्रबोधन, आर्थिक सुधारणा, कायक व दासोह विचार, बसवबोध : अंतरंगशुद्धी, बहिरंगशुद्धी, बसवेश्वरांच्या अनुयायांचे सामाजिक कार्य, qसहावलोकन, म० बसवेश्वर आणि म० बसवेश्वरांच्या नंतरची चळवळ अशा अकरा प्रकरणांतून त्यांनी या ग्रंथाची मांडणी केली आहे. परिशिष्टात बसवचरित्राची अभ्याससाधने, बसवेश्वरांचा काळ व महत्त्वाच्या घटनांची वर्षे, कलचुरी घराण्याच्या राज्यातील व्याप्त प्रदेश, कल्याणक्रांतीतील हुतात्मे, अनुभवमंटपातील वचनकार, अनुभवमंटपातील स्त्री-वचनकार, श्रद्धेय व्यक्तींसाठी कन्नड-तेलुगू संबोधने आणि शरणांच्या नाममुद्रा या विषयांवरील माहिती दिली आहे. म० बसवेश्वरांच्या लोकोत्तर व्यक्तिमत्त्वाचा आणि त्यांच्या कार्याचा मार्मिक वेध लेखकाने या ग्रंथात घेतला आहे.
३. चेतनाqचतामणी श्रीबसवेश्वर : सोलापूरचे डॉ० प्रभाकर पाठक यांचा हा ग्रंथ सुविद्या प्रकाशन, सोलापूर यांनी २००५ मध्ये प्रकाशित केला. मराठीतून प्रकाशित झालेल्या उपरोल्लेखित दोन ग्रंथांचा आणि अन्य मराठी ग्रंथांचा आधार घेऊन लेखकाने हा ग्रंथ सिद्ध केला आहे. श्रीबसवेश्वरपूर्व व समकालीन परिस्थिती, दैदिप्यमान चरित्र, प्रवृत्ती व निवृत्तीचा अतिरेक टाळणारे श्रीबसवेश्वर, संघटनेचे तत्त्व व अवलंब, सामाजिक सुधारणेचे क्रांतिकार्य, चेतनाqचतामणीच्या दिव्य शलाका, श्रीबसवेश्वरांचे तत्त्वqचतन, लोकभाषा कानडीचा पुरस्कार आणि उपसंहार अशा नऊ प्रकरणांतून या ग्रंथाची मांडणी केलेली आहे. बसवेश्वरांच्या वचनांच्या आधारे त्यांचे तत्त्वज्ञान सांगण्याचा प्रयत्न लेखकाने येथे केला आहे.
४. गाऊ त्यांना आरती : अशोक मेनकुदळे यांच्या ग्रंथाचा आधार घेऊन सोलापूरच्या वासुदेव देशपांडे यांनी ललितरम्य भाषेत बसवेश्वरांचे चरित्र गायिले आहे. परंतु हे चरित्र अजून अप्रकाशित असून त्याचे हस्तलिखित माझ्या संग्रही आहे. बसवचरित्रातील पात्रांच्या तोंडी संवाद घालून लेखकाने चरित्राची रमणीयता वाढविली आहे.
५. बसवेश्वर : एम० चिदानंद मूर्ती यांच्या कन्नड पुस्तकाचा रवींद्र किम्बहुने यांनी केलेला हा मराठी अनुवाद होय. नॅशनल बुक ट्रस्ट, इंडिया यांनी १९९१ मध्ये हा अनुवाद प्रकाशित केला. बसवेश्वरांचा काळ, बालपण, मुक्त जगात, पुनश्च समाजाकडे, कल्याण, बंडखोर आणि सुधारक, मुमुक्षू, बसव आणि त्याचे समकालीन, अखेरचे दिवस, वाङ्मयनिर्माता बसव, उपसंहार अशा अकरा प्रकरणांतून बसवेश्वरांचा जीवनपट वाचकांसमोर उलगडत जातो. यात अनुवादित केलेल्या वचनांत बसवेश्वरांचे ‘कूडलसंगमेश्वरङ्क हे अंकित ‘कुडाळ संगमेश्वरङ्क असे छापलेले आहे हे विशेष.
६. बसवेश्वर : एच० तिप्पेरुद्र स्वामी यांच्या कन्नड पुस्तकाचा रोहिणी तुकदेव यांनी हा मराठी अनुवाद केला असून तो साहित्य अकादमी, नवी दिल्ली यांनी २००३ मध्ये प्रसिद्ध केला आहे. जीवनकथा, भक्तिभंडारी, बंडखोर संत, कायकाचा संदेश, श्रेष्ठ कवी अशा पाच प्रकरणांतून बसवेश्वरांचे जीवनकार्य कथन केले आहे. या पुस्तकात कन्नड वचनांचा मराठी भावानुवाद फार सुरेख केलेला आढळतो. एक उदाहरण पाहावे:--
बोलायचे असेल तर शब्द हवेत
जणू धाग्यात गुंफलेले मोती!
बोलायचे असेल तर शब्द हवेत
जणू लखलखते माणिक!
बोलायचे असेल तर शब्द हवेत
जशी निळाईला छेदणारी स्फटिकरेषा ...
शि० बा० संकनवाडे यांचे महात्मा बसवेश्वर (१९८८) व माते महादेवी यांचे विश्वविभूती बसवण्णा (अनुवाद- शशिकला मडकी, १९९३) ही चरित्रेही प्रसिद्ध झाली आहेत. याशिवाय बसवचरित्रावर मराठीतून अनेक लहान लहान पुस्तिका प्रकाशित झाल्या आहेत.
(आ) नाटके
म० बसवेश्वरांचे समग्र जीवन म्हणजे एक नाट्यवस्तूच होय. ते केवळ समाजसुधारक नव्हते, तर एक प्रेषित आणि श्रेष्ठ असे आध्यात्मिक पुरुष होते. त्यांच्या जीवनातील नाट्यात्मकतेने काही लेखकांना खुणावले आणि त्यांच्या चरित्रावर दोन नाटके सिद्ध झाली. सुधाकर मोगलेवार आणि कुमार कोठावळे हे ते दोन नाटककार होत.
१. बसवराज : सुधाकर मोगलेवार यांचे हे तीन अंकी नाटक १९६२ मध्ये प्रकाशित झाले. वीरशैव संस्कृतीच्या प्रभावक्षेत्रापासून दूर असलेल्या वीरशैवांना म० बसवेश्वरांचे, अनुभवमंटपाचे कार्य आणि कल्याणक्रांतीमागची पाश्र्वभूमी समजावी, हे या नाट्यकृतीचे प्रयोजन आहे. कथानकाच्या सोयीसाठी मुग्ध व शिवनाग अशा दोन काल्पनिक पात्रांची निर्मिती नाटककाराने केली आहे. बसवेश्वरांची तेजोमय व्यक्तिरेखा आणि बिज्जलाची कर्मठ, परंपरावादी व्यक्तिरेखा ह्या दोनही व्यक्तिरेखा लेखकाने ताकदीने उभ्या केल्या आहेत. संवादाचेही चांगले नमुने येथे आढळतात. उदा०:-
‘उच्चनीच सर्वांचं शरीर एकाच हाडामांसाचं, लाल रक्ताचंच असतं. विष कोणाच्याही अंगात असत नाही.ङ्क
‘पोटाची qचता मिटल्याशिवाय शिवसेवेची आस माणसाला लागणंच फुकट आहे.ङ्क
२. महात्मा बसवेश्वर : कुमार कोठावळेलिखित हे नाटक १९६६ मध्ये अ०भा० वीरशैव संघ, बेळगावतर्फे प्रकाशित झाले. म० बसवेश्वरांचे जीवनकार्य मराठी लोकांपुढे ठेवणे हा याही नाटकाचा उद्देश आहे. संस्कृत नाट्यपरंपरेप्रमाणे पहिल्या प्रवेशात सूत्रधार व नटी यांचा संवाद आहे. बसवजन्म, मुंजीला विरोध व जातवेदमुनीच्या आश्रमातील विद्यार्जन या प्रसंगानंतर पहिला अंक संपतो. दुसèया अंकात बसवेश्वरांकडून ताम्रपटवाचन, कोषागारमंत्री म्हणून नियुक्ती, कर्णदेव-मंचण्णा यांचे कारस्थान व बसवेश्वरांच्या वाड्यात घुसलेला चोर हे प्रसंग लेखकाने सजीव केले आहेत. तिसèया अंकात हरळय्याच्या पादत्राणांचा अस्वीकार, मधुवय्याच्या अंकाचा दाह, अनुभवमंटपाचे कार्य, महादेवीचा प्रवेश, कसपय्या-मंचण्ण-कर्णदेव यांचे विरोधी कारस्थान, मधुवय्या-हरळय्याच्या मुला-मुलीचा विवाह, त्यांना देहान्तशासन, बिज्जलवध व बसवेश्वरांचे qलगैक्य हे प्रसंग दाखवून नाटकाचा शेवट केला आहे. कोठावळेंची भाषा ते कवी असल्यामुळे अधिक ललितरम्य आहे.
...‘जगाला हसवायला येणारे जन्मल्याबरोबर स्वत: कसे रडतील?ङ्क
...‘श्रीमंतीच्या डौलापेक्षा मायेचा शब्द अधिक मोलाचा.ङ्क
या नाट्यकृतीतील सर्व पात्रांच्या व्यक्तिरेखा उठावदार झालेल्या दिसतात.
बसववचनांचा भावानुवाद
म० बसवेश्वरांच्या कन्नड वचनांचे मराठी भावानुवाद अनेक कवींनी आपापल्या परीने केलेले आहेत. काही कवींची पुस्तके प्रसिद्ध झाली, तर काहींनी विविध नियतकालिकांमधून स्फुट स्वरूपात वचनानुवाद प्रकाशित केले. काही प्रमुख अनुवादांची संक्षिप्त ओळख पुढे करून दिली आहे.
१. सटीक व सार्थ श्रीबसवबोध : बसवेश्वरांच्या १०८ वचनांचा ओवीबद्ध मराठी अनुवाद सिद्धमल्लप्पा कल्याणशेट्टी वकील, सोलापूर यांनी १९३६ मध्ये, संपादून प्रसिद्ध केला. देवनागरी लिपीत मूळ कन्नड वचन देऊन नंतर त्याचा ओवीबद्ध अनुवाद व गद्य स्पष्टीकरण दिले आहे. कन्नड वचनांचा मराठी अनुवाद रंगनाथ पंढरीनाथ लोहार यांनी केला असून या पुस्तकाला बॅ० एम० एस० सरदार यांनी प्रस्तावना लिहिली आहे. ‘तुप्पद सविगे...ङ्क या वचनाचा हा अनुवाद पाहा:--
असिधारा लागेŸ। जरी काही तूपŸ। चाटिता ते श्वानŸ। जिव्हा छेदीŸ।।
तैसे माझे मनŸ। श्वानाच्या समानŸ। त्याचे उन्मूलनŸ। करी देवाŸ।।
२. बसववाणी : गदगचे द० वा० चाफेकर (इ०स० १८९४-१९६७) यांनी आपल्या हयातीत केलेला हा अनुवाद त्यांच्या निधनानंतर खूप उशिरा, १९९१ मध्ये कर्नाटक राज्य मराठी साहित्य परिषद, गुलबर्गा यांनी प्रकाशित केला. मराठी अनुवादात सर्वत्र अंजनीगीत या वृत्ताचा अवलंब केलेला आहे. ‘कल्लनागर कंडरेङ्क या वचनाचा मराठी अनुवाद पाहावा:--
दगडी देखे नाग कोरिलेŸ। दूध ओतिती त्यावर भावेŸ।।
जिता देखता मारू धावेŸ। कूडलसंगमदेवाŸ।।
जंगम जेवूनि तृप्ती पावेŸ। दारी येता त्या हाकलावे?Ÿ।
जड qलगा नैवेद्या द्यावे?Ÿ। कूडलसंगमदेवाŸ।।
३. बसववचनामृत : जयदेवीताई लिगाडे (इ०स० १९१२-१९८६) यांनी १०८ बसववचनांचा केलेला हा अनुवाद बसव समिती, बेंगळुरू यांनी १९६८ मध्ये प्रकाशित केला. शेवटी टिपा व अकारविल्हे सूची जोडली आहे. अनुवादाचा एक नमुना असा:--
चकोर पक्ष्यास चंद्रम्याच्या चांदण्याची qचता!
कमळास सूर्यकिरणाची आतुरता!
भ्रमरास उमलल्या फुलाच्या परिमळाची qचता!
आम्हास आमच्या कूडलसंगमाच्या qचतनाची qचता!
४. वचनामृत बसवेश्वरी : उदगीरचे राजेंद्र जिरोबे यांनी केलेल्या ५०१ बसववचनांचा मराठी अभंगात्मक अनुवाद श्री मृत्युंजय शरणसाहित्य प्रचारक संघ, मुंबई यांनी १९८३ मध्ये प्रकाशित केला. प्रत्येक वचनाला अनुवादकाने स्वत:च शीर्षके दिली आहेत. वानगीदाखल एक अभंगानुवाद पाहा:--
करू नये भक्ती, भक्ती नोहे सोपी
करवतसम कापी, येताजाता
कूडलसंगमदेवा! भुजंगामुखी हात
खचित करी घात, भक्ती ऐसी
५. वचनबसवेश्वर : सोलापूरचे कवी संजीव यांनी, के० बी० पूर्वाचार्य यांची कन्नडवाचनासाठी मदत घेऊन, १०८ वचनांचा भावानुवाद सिद्ध केला. तो प्रकाशित झाला आहे. देवनागरी लिपीमध्ये मूळ कन्नड वचनही दिले आहे. ‘ओलविल्लद पूजे...ङ्क या कन्नड वचनाचा पुढील भावानुवाद पाहण्याजोगा आहे:--
प्रेमहीन पूजाअर्चा,निष्ठाहीन आचरण
फक्त एक आहे चित्र, रेखिलेले छान छान
स्पर्शसुख मिळेल का चित्रा देता आqलगन?
ऊस अहो चित्रातील देइल का रुचि रसपान?
व्यर्थ व्यर्थ पूजा त्याची, भक्तिहीन तांत्रिकपण कूडलसंगमदेव.
६. श्रीगुरू बसवण्णांची वचने : उगारखुर्द येथील शालिनी दोडमनी यांनी १०१Ÿ बसववचनांचा केलेला अनुवाद १९९७ मध्ये प्रकाशित झाला आहे. अनुवादानंतर त्याचा मराठी गद्य भावार्थही दिलेला आहे. त्यांची अनुवादशैली समजावी यासाठी एक उदाहरण पाहावे:--
मडके देव, सूप देव, रस्त्याबाजूचा दगड देव
कंगवा देव, भिल्लीण देव पहा, पातेले देव, वाटी देव पहा
देव देव म्हणून, पाऊल ठेवण्यासही जागा नाही
देव एकच कूडलसंगमदेव.
७. बसवqचतनिका : अमरावतीचे शिवचंद्र माणूरकर (इ०स० १९२८-१९९५) यांनी बसवेश्वरांची निवडक १०८ वचने मराठीत श्लोकबद्ध केली. बसववचने श्लोकबद्ध करण्याचा बहुधा हा पहिला प्रयत्न असावा. त्यांच्या श्लोकरचनेचा एक नमुना पाहा:-
अंग घासून व्यर्थ गंगेत स्नानŸ। कानी धरा अंतर मलीन जाणŸ।।
परस्त्री धन आकांक्षा झिडकारीŸ। त्याविना नच स्नान पावन करीŸ।।
पुस्तकरूपाने प्रकाशित झालेल्या बसववचनांच्या काही निवडक अनुवादांचाच विचार वर केलेला आहे. याशिवाय अनेकांनी बसववचनांचे फुटकळ अनुवाद केलेले आहेत.
वीरशैव मराठी संतकवींच्या अभंगांतही बसववचनांचे प्रतिqबब पडलेले आढळते. शिवqलग (काळ अंदाजे १७-वे शतक) या वीरशैव संतकवीच्या एका अभंगात ‘कल्लनागर कंडरे...ङ्क ह्या बसववचनाचा पडसाद कसा घुमतो आहे, ते पाहा:--
खèया नागोबाचे ठेचिताती तोंडŸ। पूजिताती लंड पाषाणासीŸ।।
सजीव नंदीसी ताडिती झोडितीŸ। पाषाण पूजिती मनोभावेŸ।।
तैसे जंगमासी न भजोनि मूर्खŸ। पाषाणासी मूर्ख पूजितातीŸ।।
शिवqलग म्हणे ऐसे जे का नरŸ। त्यासी उमावर भेटे केवीŸ।।
(पसारकर १९८३, ५४-५५)
शिवqलग हा कवी सतराव्या शतकात होऊन गेल्याचा अंदाज आहे, आणि आपण वर जे बसववचनांचे मराठी भावानुवाद पाहिले ते सर्व विसाव्या शतकातील आहेत. याचा अर्थ असा की, बसववचनाचा मराठी भावानुवाद करण्याचा पहिला मान शिवqलग कवीकडे जातो. यावरून मराठी संतकवींच्या भावविश्वात म० बसवेश्वरांनी कसे आणि किती स्थान मिळविले होते, याची कल्पना आपल्याला येईल.
समारोप
म० बसवेश्वर हे विचार-वचनवैभवाने विश्वाकाशात तळपणारे एक दिव्य नक्षत्रच! बाराव्या शतकातील ह्या महान द्रष्ट्याची दृष्टी पुढली आठ शतके भेदून पलीकडे पोहोचलेली होती. तत्कालीन कर्मठांना त्यांचा नवविचार पेलवला नाही, आणि त्यामुळे कर्नाटकाच्या
इतिहासाची पाने रक्तरंजित झाली, हे दुर्देव. परंतु त्यांच्या वचनसाहित्यातून त्यांचे विचारवैभव पुढील पिढ्यांपर्यंत पाझरत राहिले. मराठी वाङ्मयातही त्याच्या दाट पाऊलखुणा उमटलेल्या दिसतात. या पाऊलखुणांचा साक्षेपी मागोवा कुणी अभ्यासकाने घेतला तर एक शोधप्रबंध सिद्ध होऊ शकतो, याची मला खात्री आहे.
संदर्भसाहित्य :
कराळे, शोभा २००३ : वीरशैव मराठी अभंगकविता : एक विवेचक अभ्यास. शैवभारती शोधप्रतिष्ठान, जंगमवाडी मठ, वाराणसी.
घोणसे, श्यामा २००२ : वीरशैवांचे मराठी-qहदी वाङ्मय : एक अभ्यास. शैवभारती शोधप्रतिष्ठान, जंगमवाडी मठ, वाराणसी.
पसारकर, शे० दे० १९८३ : धांडोळा. महासारंग प्रकाशन, सोलापूर.
पसारकर, शे० दे० २००१ (संपा०) : श्रीलक्ष्मणगाथा. श्रीसिद्धेश्वर प्रकाशन, आष्टी, ता० परतूर, जि० जालना.
पसारकर, शे० दे० २००४ : अध्यक्षीय भाषण. पहिले अ० भा० वीरशैव मराठी साहित्य संमेलन, लातूर.
फास्के, वैजनाथ २००६ : वीरशैव संतकवी शिवदास : एक अभ्यास. शैवभारती शोधप्रतिष्ठान, जंगमवाडी मठ, वाराणसी.
मेनकुदळे, अशोक २००५ : विदर्भातील वीरशैव संप्रदाय : ग्रंथकार व वाङ्मय. शैवभारती शोधप्रतिष्ठान, जंगमवाडी मठ, वाराणसी.
स्वामी, शांतितीर्थ २००५ : वीरशैवांची स्फुट कविता. श्रीकाशीजगद्गुरू विश्वाराध्य वीरशैव विद्यापीठ, जंगमवाडी मठ, वाराणसी.
प
कन्नड विश्वविद्यालय, हंपी-द्वारा आयोजित राष्ट्रीय चर्चासत्रात वाचलेला शोधनिबंध.
बसवन बागेवाडी, ३० जानेवारी २००८.
डॉ० शे० दे० पसारकर,
उषास्वप्न, १२६ ब, मार्कंडेय नगर, सोलापूर ४१३ ००३ स्थिरभाष : ०२१७ - २६०२३०१ / चरभाष : ९४२० ७८० ५७०
ते असता संस्कृत पुराणŸ। कां हे प्राकृत केले कथनŸ।
तरी ती भाषा गीर्वाणŸ। बोध होणे कठीण कीŸ।। १.१०३
आता हा महाराष्ट्रदेश पावनŸ। व्हावा म्हणोनि हे पुराणŸ।
मी आरंभितो आणि माझेहि कल्याणŸ। होईल जाण अनायासेŸ।। १.१०८
मराठी जनांना बसवचरित्राची ओळख करून देणे, हा त्यांचा रचनेचा उद्देश आहे. सोलापुरातील सिद्धेश्वरमंदिरात ही रचना केल्याचा स्पष्ट उल्लेखही त्यांनी शेवटच्या अध्यायात केलेला आहे. या ग्रंथात एकूण ४३ अध्याय असून ओवीसंख्या ७९६३ एवढी आहे. शिवदासांची शैली अलंकारप्रचुर, भारदस्त आणि प्रवाही अशी आहे. (याच शिवदासांनी राघवांकांच्या कन्नड ग्रंथाधारे मराठीत सिद्धेश्वरपुराण हा ग्रंथ रचला आहे.)
२. बसवपुराण : पूर्वीच्या निजामहद्दीतील काटगाव (आता जि० उस्मानाबाद) ह्या गावचे रहिवासी असलेल्या शंभु तुकाराम आवटे या कवीने शके १८३९ (इ०स० १९१७) मध्ये मराठीत ओवीछंदात बसवपुराणाची रचना केली. ४३ अध्याय आणि ६०५५ ओव्या असलेल्या या ग्रंथाला अगस्ती-षडानन यांच्या संवादाची बैठक आहे. या कवीनेही आपल्या रचनेसाठी संस्कृत बसवपुराणाचा आधार घेतला आहे. वीरशैव मताला समाजाभिमुख करून पुन्हा प्रतिष्ठा प्राप्त करून देणाèया बसवेश्वरांचे व्यक्तिमत्त्व आणि अन्य शिवशरणांच्या भक्तिकथा यात चितारलेल्या आहेत. ‘शैवमार्गा दिसे दुकाळङ्क अशी तक्रार नारद घेऊन येतात तेव्हा शिव नंदीला
हे सुमुखा नंदिकेशाŸ। जई जई पावे धर्म èहासाŸ।
तई तई घेशी अवतार ऐसाŸ। ओघ आहे सुजाणाŸ।। २.४३
याहीवेळी अवतार घेईŸ। वेदवचना मान देईŸ।
पवित्र धर्म लवलाहीŸ। स्थापी बापा सुजाणाŸ।। २.४४
अशी आज्ञा करतात, आणि त्यानुसार नंदी मादांबेच्या उदरी बसवरूपाने जन्म घेतात. या ग्रंथातील आशय शिवदासकृत बसवपुराणासारखाच आहे.
३. बसवेश्वराख्यान : नागपूरचे पेंटय्यास्वामी पल्लेकार ऊर्फ पंचाक्षरीस्वामी (इ०स० १८६९-१९३३) यांनी इ०स० १९१५ च्या आसपास बसवेश्वराख्यान ह्या वृत्तबद्ध काव्याची रचना केली. अगस्ती-कुमारसंवादाची बैठक या काव्यालाही आहे. qदडी, साकी, श्लोक, ओवी, आर्या, कामदा, कटिबंध अशा विविध वृत्तांतून कवीने ही कथा वर्णिली आहे. यामध्ये संपूर्ण बसवचरित्र नसून केवळ बसवजन्मापर्यंतचेच कथानक आलेले आहे. शब्दयोजना प्रौढ आणि गंभीर आहे. वानगीदाखल यातील एक श्लोक पाहा:--
तोचि नंदिश तव उदरी प्रवेशोनीŸ।
ध्यात आनंदे सदा शूलपाणीŸ।।
प्राणायामादिक योग साधुनियाŸ।
राहिलासे षट्चक्र भेदोनियाŸ।।
४. बसवगीतापुराण : नागपूरचे सुधाकर मोगलेवार यांनी ओवीछंदात बसवगीतापुराण रचून ते १९६७ मध्ये प्रकाशित केले. सहजसुंदर प्रासादिक रचना हे या ग्रंथाचे वैशिष्ट्य ठरावे. ११ अध्याय आणि केवळ ५१० ओव्या, असा हा छोटा आटोपशीर ग्रंथ आहे. बसवजन्म, मुंज, विवाह, राज्यानुशासन, बसवलीला, प्रभुदेव-वरप्रदान, बसवमाहात्म्य, अनुभवमंटप व महादेवीकथा, हरळय्याचरित्र, प्रधानमंत्रिपदत्याग, बिज्जलवध व शिवैक्य एवढाच कथाभाग यामध्ये आलेला आहे.
वीरशैवांची इच्छा म्हणूनŸ। बसवगीतापुराणलेखनŸ।
भाष्यकारांना साक्षी ठेवूनŸ। बोलली वाणीŸ।। १.१५
असे रचनेचे प्रयोजन कवीने स्पष्ट केले आहे. अल्ल-मधुपाच्या हत्येनंतरचे वर्णन कवीने बहारदारपणे केले आहे:--
वसुंधरेला अश्रू आलेŸ। आकाश फाटू लागलेŸ।
मेघ गर्जित चाललेŸ। दश दिशांनीŸ।। १०.६
शूरांचे शौर्य खचलेŸ। वीरांचे धैर्य भंगलेŸ।
योगी-हृदय छेदलेŸ। दु:ख करताŸ।। १०.१८
आचारांचे सागरŸ। विचारांचे आगरŸ।
समाचारांचे नगरŸ। उद्ध्वस्त झालेŸ।। १०.२१
स्फुट रचना
बसवेश्वरांवर मराठीत स्तोत्र, अभंग, कथात्मक अभंग, पाळणा, आरती, श्लोक, गीते अशी विविध प्रकारची स्फुट रचना झालेली आढळते. ‘बसवेश्वरविषयक मराठी वाङ्मयङ्क हा स्वतंत्र प्रबंधाचा विषय आहे. येथे वानगीदाखल स्फुट रचनेची काही उदाहरणे नोंदवीत आहे.
१. स्तोत्र : बसवेश्वरांवर अनेक कवींनी स्तोत्रे लिहिली आहेत. त्यांपैकी एक प्रमुख स्तोत्रकार अमरावतीचे शंकरमृगेंद्र स्वामी (मृत्यू १९२२) यांनी ४३ ओव्यांतून बसवेश्वरस्तोत्र गायिले आहे. ७ मे १९१० रोजी या स्तोत्राची रचना झाली. ‘बसव पाहिमामङ्क हे पालुपद ते प्रत्येक ओवीतून आळवतात. उदा०:--
म्हणे दुष्टा, पापी नष्टाŸ। शैवद्रोही क्रियाभ्रष्टाŸ।
मृत्युलोकी जन्म कष्टाŸ। बसव पाहिमामŸ।।६Ÿ।।
सहस्रशास्त्री एक झालेŸ। व्यासी वादयुद्ध केलेŸ।
ब्रह्मसूत्र निषेधिलेŸ। बसव पाहिमामŸ।।२२Ÿ।।
करून बौद्धमार्ग खंडŸ। qलगधारी मत प्रचंडŸ।
स्थापिले उडवोनि बंडŸ। बसव पाहिमामŸ।।३२Ÿ।।
स्तोत्राची निर्मिती श्रद्धाभावनेतून झाली असून त्याची रचना प्रासादिक आहे.
२. अभंग : बसवेश्वरांवर चरित्रपर व स्तुतिपर असे अनेक अभंग मराठीत रचले गेले आहेत. प्रातिनिधिक कवी म्हणून आष्टी (जि० जालना) येथे होऊन गेलेले वीरशैव संतकवी लक्ष्मण महाराज (इ०स० १८०८-१८७८) यांचा उल्लेख करता येईल. लक्ष्मण महाराजांनी बसवेश्वरांवर स्तुतिपर असे ४७ अभंग रचले आहेत. भगवान शंकराच्या नंदीगणाशी बसवेश्वरांचे ऐक्य कल्पूनच त्यांनी अभंगरचना केली आहे. काही अभंगांत बसवण्णांना परब्रह्म आणि शिव असेही संबोधिले आहे:--
शिव तोचि बसवेश्वरŸ। बसवेश्वर तोचि ईश्वरŸ।।
अवघा आपणचि नटलाŸ। अनंत रूपे करितो लीलाŸ।।
(श्रीलक्ष्मणगाथा, अभंग २४९५)
शिवगणांचा आत्मा, भक्तिमार्गस्थापक, वैराग्याचा निधी, ज्ञानाचा अब्धी, ज्ञानमूर्ती, शिवसखा, भक्तकैवारी अशा अनेक विशेषणांनी लक्ष्मण महाराजांनी बसवेश्वरांना गौरविले आहे. ‘कल्याणी अवतार घेतला प्रभोनेŸ। धर्मसंरक्षण केले तातेŸ।।ङ्क (श्रीलक्ष्मणगाथा, २५२७) असा त्यांच्या अवतारित्वाचा आणि धर्मरक्षकरूपाचा उल्लेख केला आहे. ‘बसव दयाळू कृपेचे आगरङ्क (२५२९), ‘बसव कर्माचे करितो खंडनङ्क (२५३३), ‘बसव आमुचे जीवीचे जीवनङ्क (२५३४) अशा शब्दांत त्यांचे गुणगान करून बसवनामाचे माहात्म्यही वर्णिले आहे:--
बसव अक्षर जपती जे शूरŸ। पापांचा संहार होय नामेŸ।। (२४९२)
बसव त्रिअक्षरी जपा सुख होय ...(२४९३)
त्रिअक्षरी बसव त्रितापांते वारीŸ... (२५२६)
बसवा बसवा बसवा बसवाŸ। जीवाचा विसावा ध्या हो वेगीŸ।। (२५३७)
बसव आपल्याला अंर्तबाह्य व्यापून राहिला आहे, असे लक्ष्मण महाराज म्हणतात आणि स्वत:ला त्यांचा दास समजून अतीव श्रद्धेने त्यांना वंदन करतात:--
नमो नमो ज्ञानमूर्तीŸ। बसवेश्वरा कृपामूर्तीŸ।।
तुझे वैभव अपारŸ। आहेसी सिद्धांचे माहेरŸ।।
स्वयंप्रकाश अजरामरŸ। काय वर्णू मी पामरŸ।।
लक्ष्मण हा तुमचाŸ। करा सांभाळ दीनाचाŸ।। (२५०१)
बसवेश्वरांवर केवळ स्तुतिपर अभंग लिहूनच लक्ष्मण महाराज थांबले नाहीत, तर त्यांनी बसवपुराणातील शरणांच्या कथांवर मराठी अभंगांचा साज चढविला. बिज्जमहादेवी, रुद्रपशुपती, शिवभक्त बालिका, धनगरपुत्र, ह्या बसवपुराणातील शिवभक्तांच्या कथा त्यांनी अनेक अभंग रचून खुलवून-रंगून सांगितल्या आहेत. कथेच्या शेवटी ‘बसवपुराणात आहे हे चरित्रŸ।ङ्क, ‘बसवपुराणात आहे ही हो कथाŸ।ङ्क, ‘बसवपुराणी हे चरित्र सुरसŸ।ङ्क असे बसवपुराणाचे दाखलेही दिले आहेत.
याशिवाय बसवqलगस्वामी (अंदाजे सतराव्या शतकाचा उत्तरार्ध) यांचे म० बसवेश्वरजन्माचे अभंग; शिवगुरुदास (इ०स० १८७३-१९१९) यांचे बसवेश्वरावरील अभंग; बसवदास (इ०स० १८८७-१९२४) यांचा बसवपाठ, बसवलीलामृत व बसवेश्वरजन्माचे अभंग; गुरुदास (इ०स० १८७९-१९५३) यांचा बसवपाठ इत्यादी वाङ्मयदेखील प्रकाशित झाले आहे.
३. पाळणा : बसवेश्वरांवर मराठीत काही पाळणेही लिहिले गेले आहेत. कोल्हापूर जिल्ह्यातील कागल या गावचे अप्पाराव धुंडीराज मुरतुले ऊर्फ कवी सुमंत (इ०स० १८८१-१९३९) यांनी एक पाळणा रचलेला आहे. वानगी म्हणून त्याचा थोडा भाग आपल्यासमोर सादर करतो:--
श्री नंदीश्वर अवताराŸ। जो जो जो बसवकुमाराŸ।।धृ०Ÿ।।
वेदान्ती वाखाणियलीŸ। जी वीरशैवमत महतीŸ।
तिज काळगतीने आलीŸ। मृतकळा छळाने जगतीŸ।
कर्माने गिळिले ज्ञानŸ। तम जमले तेजाभवतीŸ।
निद्रेचा अंमल चढलाŸ। जन अवनत घोरत पडलाŸ।
तुजचि मात्र जागर घडलाŸ। qलगायत धर्मोद्धाराŸ।
बाळा जो जो रे बसवकुमाराŸ।।
यापुढे qहगुलीपुरात मादिराज-मादांबेच्या उदरी जन्म, शिवदीक्षा, शैवमताचा प्रसार, गंगांबेशी विवाह, बिज्जलाला ज्ञानदान अशा प्रसंगांचे सुरेख वर्णन करून
त्या वीरशैवधर्माचेŸ। हे सुधासार सेवावेŸ।
लाभेल अमरता तेणेŸ। देऊनि दिव्यदृक् देणेŸ।
झालास शिवाचे लेणेŸ। पात्र तूच तव अधिकाराŸ।
बाळा जो जो रे बसवकुमाराŸ।।
अशा शब्दांत पाळणा संपविला आहे. याशिवाय अनेक कवींनी बसवेश्वरांवर रचलेले पाळणे उपलब्ध झाले आहेत.
४. आरती : पाळण्याप्रमाणेच काही कवींनी बसवेश्वरांवर आरत्याही लिहिल्या आहेत. लक्ष्मण महाराजांनी लिहिलेल्या तीन आरत्या प्रकाशित झाल्या आहेत. ‘आरती बसवेशाŸ। परात्पर परेशाŸ।।ङ्क (४०७२), ‘जयजयजी बसवेशाŸ। शुद्धबुद्ध अविनाशाŸ।।ङ्क (४०७१) व ‘आरती ओवाळू बसवेशाŸ। शंकरा महेशाŸ। आरती ओवाळूŸ।।ङ्क (४०७३) अशा या तीन आरत्या असून त्यांमध्ये बसवेश्वर हे शिवभक्त, योगी, पूर्णकाम, शिवस्वरूप असून प्रत्यक्ष परब्रह्मच आहेत, असे वर्णन केलेले आहे. ही सर्व रचना पारंपरिक स्वरूपाची आहे. याशिवाय अनेक कवींच्या आरत्या उपलब्ध आहेत.
५. गीते : म० बसवेश्वरांवर मराठीत चरित्रपर सलग गीते व स्फुट गीते पुष्कळ लिहिली गेली आहेत. कुमार कोठावळे (सोलापूर), सुधाकर मोगलेवार (नागपूर), शे० दे० पसारकर (सोलापूर) ही काही कवींची ठळक नावे होत. गीत बसवेश्वर नामक ४४ पृष्ठांच्या पुस्तिकेत कुमार कोठावळे (इ०स० १९२०-१९९८) यांनी बसवेश्वरांची वाङ्मयीन पूजा बांधली आहे. प्रारंभी गद्य भाष्य आणि नंतर गीत अशा प्रकारे २५ गीतांत त्यांनी बसवेश्वरांचे चरित्र गुंफले आहे. त्यामधील काही नमुने पाहा.
निपुत्रिका मादांबिकाŸ जातवेदमुनींसमोर आपली मनोव्यथा पुढील शब्दांत सांगते:--
मुक्त हास्य ते कधी पाहीन
हृदयाशी त्या कधि कवटाळीन
‘जो जो बाळाङ्क कधी गाईन
नेत्रही आसुसले...
बसवाच्या बाळलीला सांगताना मादांबेच्या वत्सलतेला असे उधाण येते:--
काय सांगू बाई याच्या लीला मी तुम्हाला
पहाटे उठुनिया झटे पदराला
दुध हवे जणु सांगे मुक्याने मातेला...
बसव गृहत्याग करतो तेव्हा मातेचा आकांत अशा शब्दांत व्यक्त होतो:--
यासाठीच का केला नवसŸ। भरली माझी देवाने कुसŸ।
गाईपासुनी तुटे पाडसŸ। अश्रू ये निखळून
बसवा, जाऊ नको सोडून...
मधुवय्या-हरळय्या यांची हत्या झाल्याप्रसंगी कवी लिहितो:--
धर्मक्रांतीच्या वादळि डोले डगमग जीवननैय्या
अमर जाहले दोन हुतात्मे मधुवय्या-हरळय्या
धृपदात मध्यवर्ती कल्पना आणि कडव्यांतून वेगवेगळी उदाहरणे देत ही गीते कथानक पुढे पुढे नेतात. रसांचा परिपोष, अलंकारांचा नेमका वापर, मधुर शब्दकळा ही कुमार कोठावळे यांच्या गीतरचनेची वैशिष्ट्ये होत.
सुधाकर मोगलेवार यांनी बसवगौरवगीते हा गीतसंग्रह (२००५) प्रकाशित केला. यामध्ये सुधाकर मोगलेवार, प्रभाकर मांजरखेडे, दिवाकर मोगलेवार, आनंद मांजरखेडे, वसंत ठमके यांच्या गीतरचना संग्रहित केलेल्या आहेत. एक नमुना असा:--
जातिपातीचे जोखड उतरले मानेवरूनी ।
गळू लागले शेंदूर दगडाच्या देवावरूनी
देह असे देवालय मानव जाणू लागला ।
माणसामाणसात तो शिव पाहू लागला...
शे० दे० पसारकर यांचीही काही स्फुट गीते प्रकाशित झाली आहेत. त्यांपैकी
समतेचा qडडिम गर्जला, अरुणोदय झाला
तुझ्या रूपे श्रीबसवा, भूवरि नवा मनू आला...
हे गीत विशेष प्रसिद्ध आहे.
गद्यग्रंथ
(अ) चरित्रपर ग्रंथ
म० बसवेश्वरांचे चरित्रकथन करणारे आणि त्यांच्या क्रांतिकार्याचा वेध घेणारे अनेक ग्रंथ मराठीतून प्रकाशित झाले आहेत. एस० एम० कल्याणशेट्टी याचा जगज्ज्योती बसवेश्वर (१९३८), म० गो० माईणकर व रा० द० गुरव यांचा श्रीबसवेश्वर (१९४७), रघुनाथ लोहार यांचा श्रीबसवेश्वर (१९४७), जोशी यांचा श्रीबसवेश्वर (१९६२) हे चरित्रग्रंथ प्रकाशित झाले असून ते आता दुर्मीळ आहेत. अलीकडे अशोक कामत, अशोक मेनकुदळे, प्रभाकर पाठक यांनी बसवचरित्रावर केलेले लेखन प्रकाशित झाले आहे. एम० चिदानंदमूर्ती व एच० तिप्पेरुद्रस्वामी यांच्या कन्नड बसवचरित्रांचेही मराठीतून अनुवाद झाले आहेत. याशिवाय बसवेश्वरांवर लेखरूपाने पुष्कळ फुटकळ लेखन प्रसिद्ध झाले आहे, आणि होत आहे.
१. महात्मा बसवेश्वर : काळ, व्यक्ती, वचनसाहित्य आणि शरणकार्य : पुण्याचे डॉ० अशोक प्रभाकर कामत यांनी लिहिलेला हा ग्रंथ सत्संग प्रतिष्ठान, पुणे यांनी १९९९ मध्ये प्रकाशित केला. बसवेश्वरांचा काळ, राजकीय-सामाजिक-धार्मिक-साहित्यिक-सांस्कृतिक वातावरण, म० बसवेश्वर आणि महाराष्ट्र, म० बसवेश्वर : जीवनचरित्र, म० बसवेश्वरांचे वचनदर्शन, म० बसवेश्वरांचा शरण-परिवार, निवडक वचने आणि विवरण अशा प्रकरणांतून कामत यांनी बसवेश्वरांच्या चरित्राचा, क्रांतिकार्याचा आणि वचनांचा वेध घेतलेला आहे. परिशिष्टात संदर्भसाधने, चित्रावली आणि कालपट दिलेला आहे. अनिमिषदेव, अल्लमप्रभू, अक्कमहादेवी, चन्नय्या, मुद्दय्या, सोड्डळ बाचरस, शंकरदासिमय्या, किन्नरी बोमय्या, शिवप्रिया, रामण्णा, अमुगीदेव, रायम्मा, संकण्णा, मोळीगेय मारय्या, पद्मावती, रुद्रमुनी, कक्कय्या, सिद्धरामेश्वर, हाविनहाळ कल्लय्या आदी शरण-शरणींची उपलब्ध माहितीही त्यांनी नेमक्या शब्दांत नोंदविलेली आहे. बसवेश्वरांच्या निवडक वचनांचे विवरण त्यांनी सुमधुर भाषेत केले आहे.
२. बाराव्या शतकातील आद्य समाजसुधारक : महात्मा बसवेश्वर : यवतमाळचे डॉ० अशोक गंगाधर मेनकुदळे यांचा हा ग्रंथ सुविद्या प्रकाशन, सोलापूर यांनी २००३ मध्ये प्रकाशित केला. बाराव्या शतकातील दक्षिण भारत, म० बसवेश्वरांचा जीवनपट, म० बसवेश्वरांची धार्मिक कार्ये, सामाजिक सुधारणा व समाजप्रबोधन, आर्थिक सुधारणा, कायक व दासोह विचार, बसवबोध : अंतरंगशुद्धी, बहिरंगशुद्धी, बसवेश्वरांच्या अनुयायांचे सामाजिक कार्य, qसहावलोकन, म० बसवेश्वर आणि म० बसवेश्वरांच्या नंतरची चळवळ अशा अकरा प्रकरणांतून त्यांनी या ग्रंथाची मांडणी केली आहे. परिशिष्टात बसवचरित्राची अभ्याससाधने, बसवेश्वरांचा काळ व महत्त्वाच्या घटनांची वर्षे, कलचुरी घराण्याच्या राज्यातील व्याप्त प्रदेश, कल्याणक्रांतीतील हुतात्मे, अनुभवमंटपातील वचनकार, अनुभवमंटपातील स्त्री-वचनकार, श्रद्धेय व्यक्तींसाठी कन्नड-तेलुगू संबोधने आणि शरणांच्या नाममुद्रा या विषयांवरील माहिती दिली आहे. म० बसवेश्वरांच्या लोकोत्तर व्यक्तिमत्त्वाचा आणि त्यांच्या कार्याचा मार्मिक वेध लेखकाने या ग्रंथात घेतला आहे.
३. चेतनाqचतामणी श्रीबसवेश्वर : सोलापूरचे डॉ० प्रभाकर पाठक यांचा हा ग्रंथ सुविद्या प्रकाशन, सोलापूर यांनी २००५ मध्ये प्रकाशित केला. मराठीतून प्रकाशित झालेल्या उपरोल्लेखित दोन ग्रंथांचा आणि अन्य मराठी ग्रंथांचा आधार घेऊन लेखकाने हा ग्रंथ सिद्ध केला आहे. श्रीबसवेश्वरपूर्व व समकालीन परिस्थिती, दैदिप्यमान चरित्र, प्रवृत्ती व निवृत्तीचा अतिरेक टाळणारे श्रीबसवेश्वर, संघटनेचे तत्त्व व अवलंब, सामाजिक सुधारणेचे क्रांतिकार्य, चेतनाqचतामणीच्या दिव्य शलाका, श्रीबसवेश्वरांचे तत्त्वqचतन, लोकभाषा कानडीचा पुरस्कार आणि उपसंहार अशा नऊ प्रकरणांतून या ग्रंथाची मांडणी केलेली आहे. बसवेश्वरांच्या वचनांच्या आधारे त्यांचे तत्त्वज्ञान सांगण्याचा प्रयत्न लेखकाने येथे केला आहे.
४. गाऊ त्यांना आरती : अशोक मेनकुदळे यांच्या ग्रंथाचा आधार घेऊन सोलापूरच्या वासुदेव देशपांडे यांनी ललितरम्य भाषेत बसवेश्वरांचे चरित्र गायिले आहे. परंतु हे चरित्र अजून अप्रकाशित असून त्याचे हस्तलिखित माझ्या संग्रही आहे. बसवचरित्रातील पात्रांच्या तोंडी संवाद घालून लेखकाने चरित्राची रमणीयता वाढविली आहे.
५. बसवेश्वर : एम० चिदानंद मूर्ती यांच्या कन्नड पुस्तकाचा रवींद्र किम्बहुने यांनी केलेला हा मराठी अनुवाद होय. नॅशनल बुक ट्रस्ट, इंडिया यांनी १९९१ मध्ये हा अनुवाद प्रकाशित केला. बसवेश्वरांचा काळ, बालपण, मुक्त जगात, पुनश्च समाजाकडे, कल्याण, बंडखोर आणि सुधारक, मुमुक्षू, बसव आणि त्याचे समकालीन, अखेरचे दिवस, वाङ्मयनिर्माता बसव, उपसंहार अशा अकरा प्रकरणांतून बसवेश्वरांचा जीवनपट वाचकांसमोर उलगडत जातो. यात अनुवादित केलेल्या वचनांत बसवेश्वरांचे ‘कूडलसंगमेश्वरङ्क हे अंकित ‘कुडाळ संगमेश्वरङ्क असे छापलेले आहे हे विशेष.
६. बसवेश्वर : एच० तिप्पेरुद्र स्वामी यांच्या कन्नड पुस्तकाचा रोहिणी तुकदेव यांनी हा मराठी अनुवाद केला असून तो साहित्य अकादमी, नवी दिल्ली यांनी २००३ मध्ये प्रसिद्ध केला आहे. जीवनकथा, भक्तिभंडारी, बंडखोर संत, कायकाचा संदेश, श्रेष्ठ कवी अशा पाच प्रकरणांतून बसवेश्वरांचे जीवनकार्य कथन केले आहे. या पुस्तकात कन्नड वचनांचा मराठी भावानुवाद फार सुरेख केलेला आढळतो. एक उदाहरण पाहावे:--
बोलायचे असेल तर शब्द हवेत
जणू धाग्यात गुंफलेले मोती!
बोलायचे असेल तर शब्द हवेत
जणू लखलखते माणिक!
बोलायचे असेल तर शब्द हवेत
जशी निळाईला छेदणारी स्फटिकरेषा ...
शि० बा० संकनवाडे यांचे महात्मा बसवेश्वर (१९८८) व माते महादेवी यांचे विश्वविभूती बसवण्णा (अनुवाद- शशिकला मडकी, १९९३) ही चरित्रेही प्रसिद्ध झाली आहेत. याशिवाय बसवचरित्रावर मराठीतून अनेक लहान लहान पुस्तिका प्रकाशित झाल्या आहेत.
(आ) नाटके
म० बसवेश्वरांचे समग्र जीवन म्हणजे एक नाट्यवस्तूच होय. ते केवळ समाजसुधारक नव्हते, तर एक प्रेषित आणि श्रेष्ठ असे आध्यात्मिक पुरुष होते. त्यांच्या जीवनातील नाट्यात्मकतेने काही लेखकांना खुणावले आणि त्यांच्या चरित्रावर दोन नाटके सिद्ध झाली. सुधाकर मोगलेवार आणि कुमार कोठावळे हे ते दोन नाटककार होत.
१. बसवराज : सुधाकर मोगलेवार यांचे हे तीन अंकी नाटक १९६२ मध्ये प्रकाशित झाले. वीरशैव संस्कृतीच्या प्रभावक्षेत्रापासून दूर असलेल्या वीरशैवांना म० बसवेश्वरांचे, अनुभवमंटपाचे कार्य आणि कल्याणक्रांतीमागची पाश्र्वभूमी समजावी, हे या नाट्यकृतीचे प्रयोजन आहे. कथानकाच्या सोयीसाठी मुग्ध व शिवनाग अशा दोन काल्पनिक पात्रांची निर्मिती नाटककाराने केली आहे. बसवेश्वरांची तेजोमय व्यक्तिरेखा आणि बिज्जलाची कर्मठ, परंपरावादी व्यक्तिरेखा ह्या दोनही व्यक्तिरेखा लेखकाने ताकदीने उभ्या केल्या आहेत. संवादाचेही चांगले नमुने येथे आढळतात. उदा०:-
‘उच्चनीच सर्वांचं शरीर एकाच हाडामांसाचं, लाल रक्ताचंच असतं. विष कोणाच्याही अंगात असत नाही.ङ्क
‘पोटाची qचता मिटल्याशिवाय शिवसेवेची आस माणसाला लागणंच फुकट आहे.ङ्क
२. महात्मा बसवेश्वर : कुमार कोठावळेलिखित हे नाटक १९६६ मध्ये अ०भा० वीरशैव संघ, बेळगावतर्फे प्रकाशित झाले. म० बसवेश्वरांचे जीवनकार्य मराठी लोकांपुढे ठेवणे हा याही नाटकाचा उद्देश आहे. संस्कृत नाट्यपरंपरेप्रमाणे पहिल्या प्रवेशात सूत्रधार व नटी यांचा संवाद आहे. बसवजन्म, मुंजीला विरोध व जातवेदमुनीच्या आश्रमातील विद्यार्जन या प्रसंगानंतर पहिला अंक संपतो. दुसèया अंकात बसवेश्वरांकडून ताम्रपटवाचन, कोषागारमंत्री म्हणून नियुक्ती, कर्णदेव-मंचण्णा यांचे कारस्थान व बसवेश्वरांच्या वाड्यात घुसलेला चोर हे प्रसंग लेखकाने सजीव केले आहेत. तिसèया अंकात हरळय्याच्या पादत्राणांचा अस्वीकार, मधुवय्याच्या अंकाचा दाह, अनुभवमंटपाचे कार्य, महादेवीचा प्रवेश, कसपय्या-मंचण्ण-कर्णदेव यांचे विरोधी कारस्थान, मधुवय्या-हरळय्याच्या मुला-मुलीचा विवाह, त्यांना देहान्तशासन, बिज्जलवध व बसवेश्वरांचे qलगैक्य हे प्रसंग दाखवून नाटकाचा शेवट केला आहे. कोठावळेंची भाषा ते कवी असल्यामुळे अधिक ललितरम्य आहे.
...‘जगाला हसवायला येणारे जन्मल्याबरोबर स्वत: कसे रडतील?ङ्क
...‘श्रीमंतीच्या डौलापेक्षा मायेचा शब्द अधिक मोलाचा.ङ्क
या नाट्यकृतीतील सर्व पात्रांच्या व्यक्तिरेखा उठावदार झालेल्या दिसतात.
बसववचनांचा भावानुवाद
म० बसवेश्वरांच्या कन्नड वचनांचे मराठी भावानुवाद अनेक कवींनी आपापल्या परीने केलेले आहेत. काही कवींची पुस्तके प्रसिद्ध झाली, तर काहींनी विविध नियतकालिकांमधून स्फुट स्वरूपात वचनानुवाद प्रकाशित केले. काही प्रमुख अनुवादांची संक्षिप्त ओळख पुढे करून दिली आहे.
१. सटीक व सार्थ श्रीबसवबोध : बसवेश्वरांच्या १०८ वचनांचा ओवीबद्ध मराठी अनुवाद सिद्धमल्लप्पा कल्याणशेट्टी वकील, सोलापूर यांनी १९३६ मध्ये, संपादून प्रसिद्ध केला. देवनागरी लिपीत मूळ कन्नड वचन देऊन नंतर त्याचा ओवीबद्ध अनुवाद व गद्य स्पष्टीकरण दिले आहे. कन्नड वचनांचा मराठी अनुवाद रंगनाथ पंढरीनाथ लोहार यांनी केला असून या पुस्तकाला बॅ० एम० एस० सरदार यांनी प्रस्तावना लिहिली आहे. ‘तुप्पद सविगे...ङ्क या वचनाचा हा अनुवाद पाहा:--
असिधारा लागेŸ। जरी काही तूपŸ। चाटिता ते श्वानŸ। जिव्हा छेदीŸ।।
तैसे माझे मनŸ। श्वानाच्या समानŸ। त्याचे उन्मूलनŸ। करी देवाŸ।।
२. बसववाणी : गदगचे द० वा० चाफेकर (इ०स० १८९४-१९६७) यांनी आपल्या हयातीत केलेला हा अनुवाद त्यांच्या निधनानंतर खूप उशिरा, १९९१ मध्ये कर्नाटक राज्य मराठी साहित्य परिषद, गुलबर्गा यांनी प्रकाशित केला. मराठी अनुवादात सर्वत्र अंजनीगीत या वृत्ताचा अवलंब केलेला आहे. ‘कल्लनागर कंडरेङ्क या वचनाचा मराठी अनुवाद पाहावा:--
दगडी देखे नाग कोरिलेŸ। दूध ओतिती त्यावर भावेŸ।।
जिता देखता मारू धावेŸ। कूडलसंगमदेवाŸ।।
जंगम जेवूनि तृप्ती पावेŸ। दारी येता त्या हाकलावे?Ÿ।
जड qलगा नैवेद्या द्यावे?Ÿ। कूडलसंगमदेवाŸ।।
३. बसववचनामृत : जयदेवीताई लिगाडे (इ०स० १९१२-१९८६) यांनी १०८ बसववचनांचा केलेला हा अनुवाद बसव समिती, बेंगळुरू यांनी १९६८ मध्ये प्रकाशित केला. शेवटी टिपा व अकारविल्हे सूची जोडली आहे. अनुवादाचा एक नमुना असा:--
चकोर पक्ष्यास चंद्रम्याच्या चांदण्याची qचता!
कमळास सूर्यकिरणाची आतुरता!
भ्रमरास उमलल्या फुलाच्या परिमळाची qचता!
आम्हास आमच्या कूडलसंगमाच्या qचतनाची qचता!
४. वचनामृत बसवेश्वरी : उदगीरचे राजेंद्र जिरोबे यांनी केलेल्या ५०१ बसववचनांचा मराठी अभंगात्मक अनुवाद श्री मृत्युंजय शरणसाहित्य प्रचारक संघ, मुंबई यांनी १९८३ मध्ये प्रकाशित केला. प्रत्येक वचनाला अनुवादकाने स्वत:च शीर्षके दिली आहेत. वानगीदाखल एक अभंगानुवाद पाहा:--
करू नये भक्ती, भक्ती नोहे सोपी
करवतसम कापी, येताजाता
कूडलसंगमदेवा! भुजंगामुखी हात
खचित करी घात, भक्ती ऐसी
५. वचनबसवेश्वर : सोलापूरचे कवी संजीव यांनी, के० बी० पूर्वाचार्य यांची कन्नडवाचनासाठी मदत घेऊन, १०८ वचनांचा भावानुवाद सिद्ध केला. तो प्रकाशित झाला आहे. देवनागरी लिपीमध्ये मूळ कन्नड वचनही दिले आहे. ‘ओलविल्लद पूजे...ङ्क या कन्नड वचनाचा पुढील भावानुवाद पाहण्याजोगा आहे:--
प्रेमहीन पूजाअर्चा,निष्ठाहीन आचरण
फक्त एक आहे चित्र, रेखिलेले छान छान
स्पर्शसुख मिळेल का चित्रा देता आqलगन?
ऊस अहो चित्रातील देइल का रुचि रसपान?
व्यर्थ व्यर्थ पूजा त्याची, भक्तिहीन तांत्रिकपण कूडलसंगमदेव.
६. श्रीगुरू बसवण्णांची वचने : उगारखुर्द येथील शालिनी दोडमनी यांनी १०१Ÿ बसववचनांचा केलेला अनुवाद १९९७ मध्ये प्रकाशित झाला आहे. अनुवादानंतर त्याचा मराठी गद्य भावार्थही दिलेला आहे. त्यांची अनुवादशैली समजावी यासाठी एक उदाहरण पाहावे:--
मडके देव, सूप देव, रस्त्याबाजूचा दगड देव
कंगवा देव, भिल्लीण देव पहा, पातेले देव, वाटी देव पहा
देव देव म्हणून, पाऊल ठेवण्यासही जागा नाही
देव एकच कूडलसंगमदेव.
७. बसवqचतनिका : अमरावतीचे शिवचंद्र माणूरकर (इ०स० १९२८-१९९५) यांनी बसवेश्वरांची निवडक १०८ वचने मराठीत श्लोकबद्ध केली. बसववचने श्लोकबद्ध करण्याचा बहुधा हा पहिला प्रयत्न असावा. त्यांच्या श्लोकरचनेचा एक नमुना पाहा:-
अंग घासून व्यर्थ गंगेत स्नानŸ। कानी धरा अंतर मलीन जाणŸ।।
परस्त्री धन आकांक्षा झिडकारीŸ। त्याविना नच स्नान पावन करीŸ।।
पुस्तकरूपाने प्रकाशित झालेल्या बसववचनांच्या काही निवडक अनुवादांचाच विचार वर केलेला आहे. याशिवाय अनेकांनी बसववचनांचे फुटकळ अनुवाद केलेले आहेत.
वीरशैव मराठी संतकवींच्या अभंगांतही बसववचनांचे प्रतिqबब पडलेले आढळते. शिवqलग (काळ अंदाजे १७-वे शतक) या वीरशैव संतकवीच्या एका अभंगात ‘कल्लनागर कंडरे...ङ्क ह्या बसववचनाचा पडसाद कसा घुमतो आहे, ते पाहा:--
खèया नागोबाचे ठेचिताती तोंडŸ। पूजिताती लंड पाषाणासीŸ।।
सजीव नंदीसी ताडिती झोडितीŸ। पाषाण पूजिती मनोभावेŸ।।
तैसे जंगमासी न भजोनि मूर्खŸ। पाषाणासी मूर्ख पूजितातीŸ।।
शिवqलग म्हणे ऐसे जे का नरŸ। त्यासी उमावर भेटे केवीŸ।।
(पसारकर १९८३, ५४-५५)
शिवqलग हा कवी सतराव्या शतकात होऊन गेल्याचा अंदाज आहे, आणि आपण वर जे बसववचनांचे मराठी भावानुवाद पाहिले ते सर्व विसाव्या शतकातील आहेत. याचा अर्थ असा की, बसववचनाचा मराठी भावानुवाद करण्याचा पहिला मान शिवqलग कवीकडे जातो. यावरून मराठी संतकवींच्या भावविश्वात म० बसवेश्वरांनी कसे आणि किती स्थान मिळविले होते, याची कल्पना आपल्याला येईल.
समारोप
म० बसवेश्वर हे विचार-वचनवैभवाने विश्वाकाशात तळपणारे एक दिव्य नक्षत्रच! बाराव्या शतकातील ह्या महान द्रष्ट्याची दृष्टी पुढली आठ शतके भेदून पलीकडे पोहोचलेली होती. तत्कालीन कर्मठांना त्यांचा नवविचार पेलवला नाही, आणि त्यामुळे कर्नाटकाच्या
इतिहासाची पाने रक्तरंजित झाली, हे दुर्देव. परंतु त्यांच्या वचनसाहित्यातून त्यांचे विचारवैभव पुढील पिढ्यांपर्यंत पाझरत राहिले. मराठी वाङ्मयातही त्याच्या दाट पाऊलखुणा उमटलेल्या दिसतात. या पाऊलखुणांचा साक्षेपी मागोवा कुणी अभ्यासकाने घेतला तर एक शोधप्रबंध सिद्ध होऊ शकतो, याची मला खात्री आहे.
संदर्भसाहित्य :
कराळे, शोभा २००३ : वीरशैव मराठी अभंगकविता : एक विवेचक अभ्यास. शैवभारती शोधप्रतिष्ठान, जंगमवाडी मठ, वाराणसी.
घोणसे, श्यामा २००२ : वीरशैवांचे मराठी-qहदी वाङ्मय : एक अभ्यास. शैवभारती शोधप्रतिष्ठान, जंगमवाडी मठ, वाराणसी.
पसारकर, शे० दे० १९८३ : धांडोळा. महासारंग प्रकाशन, सोलापूर.
पसारकर, शे० दे० २००१ (संपा०) : श्रीलक्ष्मणगाथा. श्रीसिद्धेश्वर प्रकाशन, आष्टी, ता० परतूर, जि० जालना.
पसारकर, शे० दे० २००४ : अध्यक्षीय भाषण. पहिले अ० भा० वीरशैव मराठी साहित्य संमेलन, लातूर.
फास्के, वैजनाथ २००६ : वीरशैव संतकवी शिवदास : एक अभ्यास. शैवभारती शोधप्रतिष्ठान, जंगमवाडी मठ, वाराणसी.
मेनकुदळे, अशोक २००५ : विदर्भातील वीरशैव संप्रदाय : ग्रंथकार व वाङ्मय. शैवभारती शोधप्रतिष्ठान, जंगमवाडी मठ, वाराणसी.
स्वामी, शांतितीर्थ २००५ : वीरशैवांची स्फुट कविता. श्रीकाशीजगद्गुरू विश्वाराध्य वीरशैव विद्यापीठ, जंगमवाडी मठ, वाराणसी.
प
कन्नड विश्वविद्यालय, हंपी-द्वारा आयोजित राष्ट्रीय चर्चासत्रात वाचलेला शोधनिबंध.
बसवन बागेवाडी, ३० जानेवारी २००८.
डॉ० शे० दे० पसारकर,
उषास्वप्न, १२६ ब, मार्कंडेय नगर, सोलापूर ४१३ ००३ स्थिरभाष : ०२१७ - २६०२३०१ / चरभाष : ९४२० ७८० ५७०
Subscribe to:
Posts (Atom)